Japanse duizendknoop: in 200 jaar van exotische tuinplant naar gevreesde invasieve exoot
FLORON, Hortus botanicus Leiden, Royal Botanic Gardens, Kew|
Japanse duizendknoop (Reynoutria japonica) is een beruchte invasieve exoot die in Nederland veel schade en overlast veroorzaakt. De soort is tussen 1829 en 1841 in Nederland geïntroduceerd, maar werd pas in 1886 voor het eerst verwilderd aangetroffen. Vanaf 1950 begon Japanse duizendknoop in rap tempo te verwilderen. Anno 2024 komt de soort in vrijwel heel Nederland voor en kost bestrijding de maatschappij jaarlijks vele miljoenen euro’s. |
Philipp von Siebold
Jonkheer Philipp Franz Balthasar von Siebold (1796-1866) was een Beierse arts en botanicus. In 1822 kwam hij als Chirurgijn-Majoor in dienst van het Nederlandse leger en vertrok naar Batavia. Aldaar kreeg hij opdracht om als arts aan de slag te gaan op de Nederlandse handelspost in het Japanse Dejima, én om zoveel mogelijk over Japan te weten te komen en alles Japans te verzamelen. Dejima is een kunstmatig schiereiland in de haven van Nagasaki. Von Siebold kwam hier in 1823 aan. Dit was het begin van een grootse collectie levende en gedroogde planten, levende en opgezette dieren, mineralen, fossielen, kunstwerken, gebruiksvoorwerpen en (illegale) landkaarten. Veel daarvan is heden ten dage in Leidse musea te bewonderen.
Dejima
Von Siebold bewoonde een landgoed nabij Nagasaki waar hij zieken verzorgde en studenten onderwees in westerse wetenschappen. Op Dejima richtte hij een kleine botanische tuin in. Het was niet meer dan een kleine achtertuin: Dejima is ongeveer zo groot als de Dam in Amsterdam en er was weinig ruimte. De woning waar Von Siebold verbleef had een tuin die diende als tijdelijke botanische tuin totdat de planten naar Java getransporteerd konden worden.
Reis van Japan naar Nederland
In 1829 werden de eerste grote plantencollectie en overige Japanse voorwerpen naar Nederland verscheept. Helaas kreeg het Japans gezag lucht van Von Siebolds verzameling landkaarten. Het was destijds streng verboden voor buitenlanders om deze kaarten in bezit te hebben, in principe op straffe des doods. Het leidde echter tot een huisarrest en uiteindelijk tot verbanning uit het Japanse Rijk. Met dank aan zijn leerlingen wist hij zijn collectie "geitenvoer" tijdens zijn huisarrest op Dejima uit te breiden voordat hij later in 1829 Japan verliet en in 1830 in Antwerpen aankwam. Dit was tijdens de Belgische onafhankelijkheidsstrijd en zijn planten werden in beslag genomen. De levende planten kregen een nieuw thuis in de Botanische Hof in Gent (nu: Boudeloohof) en de gedroogde planten in het herbarium in Brussel. Dit onderdak bleek van korte duur: België werd onafhankelijk van Nederland en het herbariummateriaal werd naar Leiden vervoerd. De levende planten verdwenen naar de Belgische elite en werden pas een decennium later gedeeltelijk – al dan niet in gestekte vorm – teruggegeven. Gelukkig voor Von Siebold was de eerste verzonden plantencollectie in 1829 naar de Hortus botanicus in Leiden verscheept. In 1840 kocht Von Siebold een terrein in Leiderdorp, waar hij een landhuis met kas liet bouwen. Huize Nippon werd het gedoopt en daar kweekte hij vele Japanse en Chinese planten voor de verkoop. Deze exotische maar winterharde planten, waaronder de Japanse duizendknoop, vonden algauw elders in Nederland en Europa een plek in andere (botanische) tuinen, landgoederen en kwekerijen. Een deel van deze planten is vanuit tuinen verwilderd en heeft zich zo in de natuur gevestigd. Bijzonder feitje: er zijn nog zo’n twintig originele planten of stekken aanwezig in de Hortus botanicus. Die staan daar dus al 200 jaar! Huize Nippon werd afgebroken en het is nu de wijk De Kooi in Leiden. Je kunt daar aan de Sieboldstraat en Decimastraat nog steeds Japanse duizendknoop vinden en vermoed wordt dat zij de moederplanten zijn van vrijwel alle Japanse duizendknopen in Nederland én Europa. Vanuit Dejima en de Japanse collectie op Java bleven zaden en planten verscheept worden naar Von Siebold. Ook dit verliep niet altijd zonder tegenslagen. Zo is een schip met man, muis, planten en zaden vergaan tijdens een tyfoon en was een ander schip dusdanig lang onderweg dat vrijwel alle levende planten dood in Nederland aankwamen.
Tweede kans
In 1853 opende Japan haar grenzen voor buitenlanders en werd de verbanning van Von Siebold opgeheven. In 1859 voer hij wederom naar zijn geliefde Japan, waarna hij in 1863 zijn ontslag indiende en zich vestigde in München. Hier bestudeerde hij zijn collecties tot aan zijn dood.
Andere bekende Japanners
Niet alleen de Japanse duizendknoop dankt haar introductie in Nederland en Europa aan de inspanning van Philipp von Siebold, ook bekende (al dan niet verwilderende) tuinplanten als Haagliguster, Japanse sierappel en Veelbloemige roos zijn hier dankzij deze botanicus. Veelbloemige roos laat ook een steeds invasiever karakter zien in Nederland.
Dit natuurbericht is een samenvatting van het in 2001 gepubliceerde Gorteria-artikel "Verwilderde Japanse planten in Nederland, ingevoerd door Von Siebold" en richt zich specifiek op de introductie van Japanse duizendknoop.
Tekst: Leonie Tijsma, FLORON; Gerda van Uffelen, Hortus botanicus Leiden; Maarten Christenhusz, Royal Botanic Gardens, Kew
Beeld: Peter Bankers, Wikimedia Commons; Kawahara Keiga; Thomas Salmon; Japanmuseum SieboldHuis; Gerda van Uffelen