Slapen amfibieën en reptielen de hele winter door?

Wat is een winterslaap?

De winterslaap is een rustfase waarbij het lichaam niet op een optimale  bedrijfstemperatuur functioneert. Deze periode loopt voor amfibieën en reptielen meestal van november tot en met februari. Het voordeel van een winterslaap is dat dieren in staat zijn om te overleven tijdens de winter zonder energie te verspillen aan het zoeken naar voedsel, dat op dat moment moeilijk te vinden is.

Overwinteringsplaatsen

Voor onze koudbloedige reptielen en amfibieën is het gedurende de winter gewoonweg te koud om actief te blijven. Geschikte overwinteringsplaatsen op het land moeten vrij blijven van vorst en mogen nooit onder water komen te staan of verstoord worden. Denk hierbij aan holen in de grond, tussen boomwortels en in vergane boomstammen, maar ook aan kelders van huizen, bunkers en stapels takken of stenen in tuinen. Je kunt deze locaties zelf creëren om de lokale dieren te ondersteunen.

Sommige amfibieën kiezen ervoor om onder water te overwinteren, in modder, holtes langs de oever of tussen planten. Vooral de bruine kikker, sommige groene kikkers en een deel van de watersalamanders maken hiervan gebruik. Vanwege de dunne huid van amfibieën kunnen ze onder water zuurstof opnemen, wat voldoende is voor soorten die onder water overwinteren om de winter te overleven. Tijdens hun winterslaap verbruiken amfibieën en reptielen nauwelijks vetreserves. In tegenstelling tot vogels en zoogdieren hoeven ze hun lichaam namelijk niet op een constante temperatuur te houden. Ze kunnen nog wel bewegen, al gaat dat in een traag tempo.  

Overwinteren in water of op land

Een deel van de amfibieën overwintert in water, waar de temperatuur over het algemeen iets stabieler is dan op land. Ze kunnen in de modder op de bodem van een vijver of moeras verblijven en hun metabolisme vertragen. Sommige soorten kunnen zelfs zuurstof door hun huid opnemen terwijl ze onder water zijn.

Een groter deel van de amfibieën kiest ervoor om op het land te overwinteren. Ze kunnen zich verstoppen onder rottend hout of bladeren of in de bodem, waar ze beschutting vinden tegen de vorst. Hun stofwisseling vertraagt en ze kunnen in een soort rusttoestand gaan.

Sommige amfibieën produceren zelfs antivriesstoffen in hun lichaam, zoals glycerol. Dit helpt hen om te voorkomen dat hun cellen bevriezen en schade oplopen bij koude temperaturen.

Reptielen vertonen vaak een soort winterslaap, maar de exacte reactie op lage temperaturen varieert sterk tussen verschillende soorten. Zo kunnen slangen in de winter op zoek gaan naar warmere, vorstvrije, schuilplaatsen, zoals rotsspleten of holen in de grond. Hier kunnen ze beschutting vinden tegen de kou en in een soort sluimertoestand verkeren.

Tips: maak je tuin diervriendelijk in de winter

Ondanks dat de amfibieën en reptielen zelf heel goed weten wat ze nodig hebben en waar ze dit kunnen vinden, is een beetje hulp soms niet ongewenst. Veel blad in de tuin? Amfibieën en reptielen zijn koudbloedig en zijn onwijs afhankelijk van de omgevingstemperatuur. Het blad dat je normaal misschien weg zou halen, kan een fijne schuilplek zijn voor deze soorten. Ook kan het maken van een broeihoop erg helpen als schuilplek voor bijvoorbeeld de ringslang en andere reptielen en amfibieën.

Een deel van de bruine kikkers overwintert in het water, vaak ook in tuinvijvers. Deze soort kan door zijn dunne huid toch nog genoeg zuurstof opnemen. Helaas komt het wel eens voor (zeker in met plastic aangelegde vijvers) dat het water dagen- of wekenlang bevroren blijft. Rottingsprocessen verbruiken dan zuurstof en afbraakgassen (zwavel en CO₂) hopen zich op, waardoor de kikkers te weinig zuurstof in hun bloed krijgen. Dit kunt u voorkomen door in november slib, plantenresten en ingevallen blad uit de vijver te scheppen. Afgestorven rietstengels of bamboestengels kunnen nog zorgen voor uitwisseling door het ijs heen, daarnaast kan het helpen om een wak in het ijs te maken.

Tekst: Max Schutte en Raymond Creemers, RAVON
Foto's: Bernadette van Noort (leadfoto: vuursalamander en bruine kikker in winterslaap, Hessen Dld); Naomi Lambrikx; Nol Pompen