In papier levende wormen

Bij het woord worm denk je vooral aan regenwormen die in de grond leven. Maar de ene worm is de andere niet. Aanwijzingen dat wormen ergens leven zie je soms eerder dan de dieren zelf. Dat geldt zeker voor de Perkamentkokerworm. Steeds vaker melden mensen dat ze – resten van – deze dieren tegenkwamen. Niet in huis overigens, je moet daarvoor naar de kust.

Stevig als perkament

Perkament is stevig, dun, papierachtig materiaal. Het is gemaakt van dierenhuiden en gaat langer mee dan papier van plantenvezels. Duizenden jaren geleden gebruikten mensen het al om op te schrijven. De laatste maanden vinden waarnemers van de SMP-projecten (monitoring van aanspoelsel) en wandelaars op onze stranden regelmatig lange slierten en kokers met een perkament- of kartonachtige structuur. Die zijn afkomstig van de Perkamentkokerworm (Chaetopterus variopedatus), een heel bijzondere worm die vanaf 2023 opeens in ons kustgebied toeneemt.

Leven tussen papier

De Perkamentkokerworm wordt 25 centimeter lang en heeft een broos en breekbaar lichaam. Het dier beschermt zichzelf met een zelfgemaakte U-vormige koker die wel 85 centimeter lang wordt en een doorsnede heeft van 4 centimeter. De taaie maar buigzame kokers worden opgebouwd door speciale cellen die slijm afscheiden dat onder water verhardt. Er ontstaan papierachtige laagjes van microscopische eiwitvezels die over elkaar liggen. Naarmate de worm groeit, wordt de koker steeds dikker. Ze zitten ingegraven in zandige bodems met slib, soms ook vastgehecht op hard substraat. De stevige buis is lastig te scheuren, laat geen water door en is bestand tegen allerlei chemische stoffen. Het dier kan daardoor (over)leven in deels zuurstofloze en zelfs vervuilde bodems.

Het lichaam van de worm bestaat uit drie delen. Het voorste deel bevat de mond en tasters. Het middendeel heeft zuignappen om het dier in de koker op zijn plaats te houden en peddelvormige 'vleugels’ die slijm afscheiden en zuurstofrijk water door de koker wapperen. Het achterlijf met de voortplantingsorganen is lang en kan uit ruim vijftig segmenten bestaan. De dieren pompen door ritmische slagen van hun peddels water door de buis heen en filteren daaruit voedseldeeltjes in een zak met slijmdraden.

In en om de woonbuis

De kokers zelf zijn biotechnologische wonderen. Het materiaal doet niet onder voor machinaal geproduceerd vezelversterkt composietmateriaal. Wie weet zijn daar wel allerlei toepassingen voor. Tijdens de COVID-pandemie opperde een Vlaamse onderzoeker bijvoorbeeld om er mondmaskers van te maken. Perkamentkokerwormen, die plaatselijk in zee hele velden kunnen vormen, zijn ook ecologisch belangrijk en verhogen de biodiversiteit ter plaatse. Rondom de schoorsteenvormige uiteinden leven heel wat andere soorten. En ook binnen in de kokers kunnen zich diverse dieren ophouden, waaronder krabbetjes en andere kleine kreeftachtigen.

Groot regeneratievermogen

Perkamentkokerwormen zijn uitstekende reparateurs. Beschadigingen aan de koker kunnen makkelijk ongedaan gemaakt worden of gerepareerd. Ook het regeneratievermogen van het dier zelf is groot: mochten predatoren er een stuk af happen, dan is de Perkamentkokerworm in staat om zelfs uit één enkel segment een geheel nieuw lichaam op te bouwen.

Lichtgevend

De Perkamentkokerworm kan nog meer. Licht geven bijvoorbeeld (bioluminescentie). Bij verstoring wordt slijm afgescheiden dat een blauwachtig licht produceert. Dit wordt veroorzaakt door eiwit uit de groep fotoproteïnen. Uniek is dat het licht lang kan aanhouden zonder dat hiervoor zuurstof nodig is. Dergelijk blauw licht is behoorlijk zeldzaam in zee. Bioluminescentie is vooral bekend als kortstondig flitsend, meer groenachtig licht. Waarom een worm die in een donkere koker leeft deze eigenschap heeft is niet duidelijk.

Toegenomen

Hoewel er ook in het verleden een enkele keer resten van kokers op het strand aanspoelden – met name na storm uit de richting van Het Kanaal – is recent het aantal meldingen duidelijk toegenomen. De monitoringgroep op Texel treft ze vanaf begin december 2023 nu bij elke telling aan. Ook van andere Waddeneilanden zijn meldingen bekend, waaronder meerdere van Terschelling (onder andere op 11 januari 2024). Op Ameland lagen op de Hôn alleen al op 19 januari vele tientallen kokers. Op zich niet zo heel vreemd op deze locaties, aangezien deze soort bij onderzoek vanaf schepen levend werd aangetoond op het – ver van de Waddeneilanden gelegen – Friese Front. Maar ook van elders op onze stranden komen tegenwoordig meldingen. Bijvoorbeeld op 13 januari 2024 op het strand tussen paal 7 en 8 bij Goedereede/Kwade Hoek. In buurland België is het aantal waarnemingen overigens al een paar jaar groot, wat doet vermoeden dat het hier gaat om een soort die haar (kust-)areaal in noordelijke richting aan het uitbreiden is. De resten worden bij ons nog niet altijd meteen herkend ('stukjes darm?'). Inmiddels zijn er op onze stranden ook al kokers met het dier nog aanwezig gevonden. Dat versterkt het vermoeden van nabije kustpopulaties. Of dat inderdaad het geval is moeten we afwachten. Papier is geduldig.

Meer informatie

• Mooie foto's van Perkamentkokerwormen uit Italië, gemaakt door Mick Otten.
• In 2023 bestond Stichting ANEMOON dertig jaar. Bent u ook geïnteresseerd in de intrigerende Nederlandse onderwaternatuur en onze land- en zoetwaterweekdieren? En wilt u meehelpen, bijvoorbeeld als waarnemer bij een van de monitoringprojecten? Stuur dan een mail en kijk op de website.

Tekst: Rykel de Bruyne, Stichting ANEMOON; Loran Kleine Schaars en Sabien Bosman, Strandaanspoelsel Monitoring Project Texel, Stichting ANEMOON. Met dank aan Ton van Haaren.
Foto's: Katie van der Wende (leadfoto: de stevige papierachtige kokers van de Perkamentkokerworm, gevonden op het strand bij Goedereede/Kwade Hoek op 13 januari 2024); Sabien Bosman; Petra de Jong; Renier in Meneghini, 1847