Duikers zien slangachtige rups met schubben

In zee levende wormachtigen heb je in alle vormen en maten. Het zijn rovers, waterfilteraars, opruimers, herbivoren, carnivoren, parasitair levende groepen of soorten die in kokers of los in de bodem leven. Sommige worden enkele millimeters groot, andere tientallen centimeters. Wormen zijn een belangrijke voedselbron voor vissen, vogels en andere organismen. Borstelwormen (Polychaeta) vormen een van de grootste groepen. Hiervan zijn uit ons zeegebied ruim 250 soorten bekend. Ongeveer de helft leeft nabij de kust, de andere helft verder weg in zee.

Nieuwe en herontdekkingen

Bijna elk jaar worden wel nieuwe soorten borstelwormen voor Nederland ontdekt, zoals onlangs nog de Reuzen-schelpkokerworm. Vaak zijn soorten al wel uit onze wateren bekend, maar verdienen of krijgen ze opeens meer aandacht dan anders. Dat laatste zie je bijvoorbeeld bij de 'zeerupsen', ook wel schubwormen genoemd ('scaleworms'). Hiervan zijn uit Nederland met zekerheid 23 soorten bekend, uit drie families. Eén van die soorten, de Reuzenzeerups (Sthenelais boa) staat momenteel in de belangstelling. Het is de grootste en meest opvallende uit het Nederlandse kustgebied.

Slangachtige zeerups

De Reuzenzeerups (Sthenelais boa) wordt twintig centimeter lang. Het dier komt voor vanaf het litoraal tot ongeveer zestig meter diepte, op zandbodems, hard substraat en tussen wieren. De lengte, het slanke bijna cilindrische lichaam en het kleurpatroon doen denken aan een slang. De wetenschappelijke naam verwijst naar de Boa constrictor, de bekende grote wurgslang uit Midden- en Zuid-Amerika. Prooien wurgen doen Reuzenzeerupsen echter niet. Het zijn wel vleeseters die actief en fanatiek jagen op allerlei organismen, waaronder kreeftachtigen, weekdieren en wormen. Ze eten ook kadavers (aas) en zijn, net als veel andere schubwormen, hoogstwaarschijnlijk kannibalistisch.

In zee levende geschubde rupsen

Heel opvallend bij schubwormen (zeerupsen) zijn de gepaarde dekschilden (elytra) op de rug. Die lijken op schubben van vissen, maar staan op kleine steeltjes. Soms zijn ze miniem (genus Enipo), soms heel groot en bedekken ze het lichaam deels of geheel. Ze kunnen glad zijn, langs de rand papillen hebben, of bezet zijn met grote knobbels. De meeste zeerupsen hebben 12 tot 15 paar schubben maar sommige soorten hebben er veel meer. Bij de Reuzenzeerups, waarvan het lichaam tot wel 200 borsteldragende segmenten kan hebben, komen schubben voor op de segmenten 1, 3, 4 en 6, daarna afwisselend om en om tot het 26-ste segment en daarna op alle segmenten, behalve op het staartstukje.

Weinig gezien

De Reuzenzeerups is niet zeldzaam. Toch wordt het dier maar weinig gezien en gemeld. Als dit wél het geval is en er ook foto's gemaakt worden, zoals door Joop Verkuil en Marion Bilius in september 2023 in het Grevelingenmeer bij Dreischor, neemt de belangstelling meteen toe. Veel duikers geven aan dat ze komend jaar ook op deze soort gaan letten. Dat een duikuitrusting niet per se nodig is, blijkt uit de mooie foto's die Mick Otten maakte. Hij vond het dier tijdens laag water in een getijdenpoel bij Neeltje Jans en maakte ook detailfoto's van de opvallende schubben.

Schubworm met fluwelen vacht

Bij bepaalde schubwormen is over de schubben een opvallende vacht van haren aanwezig. Zulke soorten worden zeemuizen genoemd. In ons Noordzeegebied leeft de Fluwelen zeemuis (Aphrodita aculaeta). Het brede lichaam van deze ruim achttien centimeter grote borstelworm heeft een grijsbruine harige of viltige vacht, met opzij stekelige borstelharen (setae). Miljoenen submicroscopische fotonische kristallen in de haren reageren net als bij de edelsteen opaal op licht, en geven een iriserend goudachtige groenblauwe kleur. Deze harige borstelworm leeft dieper in de Noordzee, maar spoelt zo nu en dan op het strand aan. Duikers zagen het dier ook al in de Oosterschelde.

Bang voor geschubde rups of slang?

En nu de hamvraag: moeten we deze kerst en daarna bang zijn voor de slangachtige Reuzenzeerups of zijn al dan niet met engelenhaar bezette verwanten? Het antwoord is nee. Hoewel ze sterke kaken hebben, vormen wij mensen geen prooi. Er zijn ons geen gevallen bekend van mensen die zodanig gebeten werden dat dit het vermelden waard was.

Overigens is de Reuzenzeerups niet de enige grotere schubworm uit de Nederlandse Noordzee. Van het Friese Front, een ongeveer vijftig kilometer uit de kust van de Waddeneilanden gelegen Natura 2000-gebied, zijn qua lengte vergelijkbare ‘zeeslangen’ bekend (te weten: Sthenelais limicola en Sigalion mathildae). Beide leven, voor zover bekend, niet in ons nabije kustgebied.

Dertig jaar

Dit jaar bestaat Stichting ANEMOON dertig jaar. Bent u ook geïnteresseerd in de intrigerende Nederlandse onderwaternatuur en onze land- en zoetwaterweekdieren? En wilt u meehelpen, bijvoorbeeld als waarnemer bij een van de monitoringprojecten? Stuur dan een mail en kijk op de website.

Tekst: Rykel de Bruyne, Ton van Haaren en Inge van Lente, Stichting ANEMOON
Foto's: Joop Verkuil (leadfoto: als een slang op de bodem van het Grevelingenmeer rondglijdende Reuzenzeerups); Mick Otten; Ton van Haaren; Sieneke Langelaan