Verbinden met de natuur? Omarm het donker en kijk omhoog!

“Ga je mee naar Lochem?” vraagt Marijn, terwijl we allebei met een breiwerkje op schoot in het café theedrinken. Marijn is een vriendin die ik heb leren kennen via deze gezamenlijke hobby. Ik kom er al snel achter dat ze naast breien, ook net zo veel van kamperen en fietsen houdt als ik. Ze werkt in het onderwijs en heeft natuurkunde gestudeerd.
Snel probeer ik te bedenken waar Lochem ook alweer ligt. Oh ja, ergens in de buurt van Apeldoorn, Zutphen en Deventer. “Wat is er te doen in Lochem?”, vraag ik. “Dat is een van de donkerste plekken in Nederland waar je kunt kamperen. Ik wil eind augustus gaan, want dan zijn de Perseïden er weer!” Marijn kijkt me aan alsof elk sterveling weet wat dat is. Maar ik denk: "Perse..wattes?"

De fascinerende lichtsporen van de Perseïden

Marijn ziet mijn vragende blik en zegt: “Dan is er een meteorenzwerm en kun je heel veel vallende sterren zien: zo’n tachtig per uur als je geluk hebt!” Elk jaar beweegt de aarde door de stofwolk van de komeet Swift-Tuttle. Je ziet dus niet echt vallende sterren, maar stof- en puindeeltjes van deze komeet. De lucht vóór deze deeltjes wordt warm en gaat gloeien door de hoge snelheden en dat zien wij als een flits.” Wat maakt de Perseïden zo bijzonder? Door de hoge snelheid waarmee deze deeltjes de aardatmosfeer raken, verbranden ze en creëren ze de fascinerende lichtsporen aan de hemel die we kennen als de Perseïden. Het is deze natuurlijke ontmoeting tussen de aarde en de overblijfselen van Swift-Turtle die elk jaar het betoverende schouwspel van vallende sterren oplevert.

Een hele wereld boven ons

Het is me al eerder opgevallen dat Marijn veel vaker omhoog kijkt dan ik. We stonden een keer ‘s avonds op mijn balkon en plotseling zei ze: “Kijk! Je kunt Venus heel goed zien vanavond.” Ik werd uit mijn gedachten gerukt; ik dacht net aan de afwas die binnen op het aanrecht op me stond te wachten. Ik volgde haar vinger omhoog naar de hemel.
Plotseling was het alsof er iets landde op de bodem van mijn maag, als een zware munt die in een spaarpot valt. Het besef dat er zich een hele wereld boven ons bevindt. Ik let er alleen nooit bewust op.

Ik geef toe aan Marijn dat ik nog nooit een vallende ster heb gezien. Gelukkig kan ik dit dus binnenkort inhalen. Marijns vastberadenheid maakt me enthousiast en nieuwsgierig. Wat zal het met mij doen, een avond naar de hemel turen? Het duurt niet lang voordat ik roep: “Goed idee, laten we op expeditie gaan!"

Waar wordt het nog donker?

Misschien is het niet zo gek dat ik me niet zo bezighoud met de sterren. Nederland is een van de meest verlichte landen van Europa, waardoor de hemel vaak te verlicht is om de sterren goed te zien. Dat zie je duidelijk terug op Lichtemissie-kaart op de Atlas Leefomgeving: tussen 2012 en 2022 is Nederland steeds meer verlicht.

Generationeel geheugenverlies

In haar boek ‘In lichtjaren heeft niemand haast’ zegt Correspondent-journalist Marjolijn van Heemstra dat er sprake is van ‘generationeel geheugenverlies’. Hoe een donkere nacht vol sterren voelt en eruitziet, wordt steeds minder goed van generatie op generatie overgedragen. Simpelweg omdat de sterren steeds minder goed te zien zijn door lichtvervuiling, het overmatig verlichten van de omgeving ’s nachts. Een derde van alle mensen op aarde kan dan ook de Melkweg niet meer zien. 

De wolken wegpiekeren

We fietsen van Arnhem naar Lochem, over de hei. Die is nu prachtig: de tinten paars schieten aan alle kanten aan ons voorbij. Bij aankomst zetten we de tent op, gaan douchen en maken eten. Ook breien we allebei een stukje, vervolgens kijk ik weer omhoog. Nog steeds heel veel wolken. Ik zie de hemel oranje kleuren boven het veld waar ik straks middenin zal liggen. Een gek idee en ik heb er heel weinig vertrouwen in. Ik zie alleen maar blauw als ik omhoog kijk. Ik pieker de wolken weg.

Klaar voor de sterrenvoorstelling!

Het is donker en we zitten in het veld klaar voor de voorstelling, blik omhoog. Maar er is geen ster te zien. Dan maar eerst een potje thee op het kampvuur. Daar zit ook een man die ook is gekomen om de sterren te zien. Hij zegt dat het vanavond niet gaat lukken, want er is te veel bewolking. Ik begin me erbij neer te leggen. Met ons kopje warme thee lopen we terug naar de tent. Eerst thee drinken en slapen, denk ik.

Maar opeens zegt Marijn tot mijn verbazing: “Ga je nog even naar de wc? Dan pak ik het picknickkleed en gaan we naar het veld.” Als ze mijn blik ziet: “Die wolken drijven wel uit elkaar, je ziet altijd meer dan je denkt.” 

Bang in het donker

Om het veld zie ik de contouren van bomen. Het is heel stil, ik hoor alleen mijn eigen ademhaling. Ik voel me nogal zenuwachtig terwijl Marijn het picknickkleed uitspreidt en de theekan neerzet. Wat gaat er precies gebeuren? Ik doe Marijn na en laat me onhandig op het kleed zakken. Ik ga op mijn rug liggen. Ik lig nog maar net of ik merk al dat ik koude voeten heb: lange grassprieten hebben mijn sokken natgemaakt. Op dit deel van de expeditie heb ik me niet zo goed voorbereid. 

Ik kijk omhoog. Ik zie eerst alleen maar een pikdonkere lucht. “Het is nog steeds bewolkt!”, zeg ik. Dan zie ik plotseling iets geels. De eerste ster. De wolken zijn uit elkaar gedreven. Ik zie ook sterren door de hemel bewegen. Ik kijk even vluchtig opzij. Was dat nou een vallende ster? “Dat zijn satellieten”, zegt Marijn, terwijl ze naar de hemel blijft kijken. Oeps. “En als ze een rood lampje hebben dat knippert, zijn het vliegtuigen”, vervolgt ze, voordat ik er over kan beginnen.

We zwijgen. Ik beweeg mijn armen en voeten ongemakkelijk. Mijn tenen zijn al steenkoud. We liggen nog geen tien minuten, hoe ga ik dit volhouden? Niet aan denken, zeg ik tegen mezelf. Ik probeer me op de hemel te concentreren, waar steeds meer sterren verschijnen. Ik kan mij nog niet helemaal overgeven, voel mijn hartslag in mijn keel. Mijn oren doen pijn van het gespannen luisteren naar de vreemde geluiden. Plotseling ben ik weer een meisje van acht dat bang is in het donker. Wat hoor ik nou kraken in de bomen langs het veld? Of was dat Marijn? En wat als iemand ons hier ziet liggen, mag dat eigenlijk wel? Van wie is dit veld eigenlijk? Komt daar nou iemand aan?

Zo liggen we een tijdje. Als ik maar niet in slaap val! Ik knipper met mijn ogen en verplaats mijn lichaam een beetje. Marijn wijst op een grote W-vorm in de hemel. “Dat is het sterrenbeeld Cassiopeia en dat daar is Perseus, waar de meteorenzwerm naar vernoemd is.” Ik zie ze heel goed en helder. Het valt me op dat liggend in het open veld de hemel veel minder plat lijkt dan tijdens mijn fietstochten door Utrecht of vanaf mijn balkon. Een prachtige koepel vol lichtpuntjes die me overweldigt: het is ver weg en toch dichtbij.

Een gele streep licht

Dan zie ik plotseling een flits. Ik slaak een gil en por Marijn nogal wild met mijn elleboog. “Dat was er eentje”, zegt Marijn. “Zag je hem?” Er blijft kort een gele streep van licht in de hemel hangen. “En nog een! Zag je die?” Ik ben nog aan het bijkomen van mijn eerste vallende ster. De tweede heb ik dus gemist.
Marijn loopt al snel voor. Als de score 15-5 is, is het mijn tijd om gepord te worden. Ik was bijna in slaap gevallen. We liggen nu bijna een uur in het koude gras. Ik begin naar mijn warme slaapzak te verlangen. Marijn blijft naar de hemel staren en zegt dat ze nog wil blijven liggen, tot we bij de 30 zijn.
Ik vraag haar wat het met haar doet, dit kijken naar de hemel. “Het relativeert”, zegt ze. “Je voelt ineens dat je deel uitmaakt van iets dat veel groter is dan jijzelf, dan wijzelf. Dat er dingen zijn die ons voorstellingsvermogen te boven gaan, dat vind ik geruststellend.”

Ik kijk naar de sterren en ik begrijp wat ze bedoelt. Ik vind het adembenemend mooi. Het is een beeld dat ik niet snel zal vergeten: zoveel lichtpuntjes aan een weidse donkere hemel. Deze overweldiging noemt Van Heemstra het ‘Awe-effect': je mond zou openvallen vanaf het zien van 450 sterren. Ik glimlach: ik ervaar het gelukkig al bij een paar vallende sterren.



We praten verder, krijgen een mooi gesprek. Afgewisseld door: “Dat was er weer een, zag je hem?” Ik voel me plotseling verbonden: met mijn vriendin, met de grond waar ik op lig en een groter geheel. Ook ik vind het troostend: alles lijkt ineens niet zo belangrijk. Mijn koude tenen, mijn zorgen, mijn angst voor het donker. Wie ik ben.

Lichtvervuiling op mijn netvlies

Plotseling schrik ik op. Er klinkt een aanzwellend geluid in de verte. Ik kijk naar de weg die langs het veld loopt. Het schijnsel van twee koplampen. “Niet inkijken, dat verstoort je nachtzicht!” roept Marijn nog. Maar het is al te laat: ik heb in al de felle lichtbundels gekeken. Ik kijk omhoog. Dan snap ik wat Marijn bedoelt: nu heb ik zelf last van lichtvervuiling, mijn netvlies is tijdelijk lichtvervuild. Ik zie bijna geen sterren meer, alleen nog blauw. Weg is mijn kans om mijn vallende sterren-score op te halen.

Duister als oerkwaliteit van het leven

Om half één telt Marijn onze laatste vallende ster. De score is 29 tegen 9, Marijn heeft een stuk meer sterren gezien dan ik. Heel langzaam staan we op, verkleumd en met een zere rug en nek. Maar het was het waard. Ik bedank Marijn voor haar idee en dat ik dit met haar mocht ervaren.
Het kijken naar de sterren, liggend op mijn rug in een open veld, heeft mijn leven een beetje veranderd. Dat merk ik, als ik een weekend later op Ameland ben. Ik kan opeens niet wachten tot het donker wordt. In plaats van angst voel ik een soort verlangen naar de duisternis. Naar dat gevoel van de duisternis als oerkwaliteit van het leven die rust en ruimte biedt.
De schemering valt in, ik stap op de fiets. Ik fiets een route langs het wad, stop al snel en maak een foto. De maan is sikkelvormig. De vogels maken veel geluid. Daar is het weer: dat gevoel ergens bij te horen dat groter is dan wijzelf.

Licht uit, sterren aan

Op de expeditie Perseïden kreeg ik van Marijn ‘The comfort book’ van Matt Haig. Het is een boek met allemaal kleine tekstjes die troost bieden. 
Ik sla het thuis open op een willekeurige pagina. En daar staat het: ‘Be humble for you are made of earth. Be noble for you are made of stars.' Dit spreekwoord geeft precies weer wat ik ervaar: dat je deel van iets groters uitmaakt, dat je onderdeel bent van de natuur. 
Ik wil dat besef doorgeven. Ik neem me voor om met mijn neefjes en nichtjes in het open veld te gaan liggen in Lochem, als ze wat ouder zijn. Zodat ik de schoonheid van de sterren en daarmee van de natuur overdraag. Geen generationeel geheugenverlies meer, maar het licht uitzetten en de sterren aan.

Ook genieten van het donker? Bezoek de Nacht van de Nacht!

Op 28 oktober 2023 is het zo ver: de Natuur en Milieufederaties organiseren voor de negentiende keer de Nacht van de Nacht. Honderden bedrijven en gemeenten doven de lichten van gebouwen en reclame. Zo vragen ze aandacht voor het belang van het donker. Wat dacht je van een nachtelijke boswandeling? Doe op Schiermonnikoog mee aan een sterrenwandeling of bezoek de sterrenwacht in Eindhoven. Kijk op de website van de Nacht van de Nacht voor activiteiten in jouw buurt.

Meer informatie

• Tijd om duisternis weer te erkennen als oerkwaliteit van leefomgeving | Atlas Leefomgeving.
• In lichtjaren heeft niemand haast | Marjolijn van Heemstra.
• Een derde van alle mensen op aarde kan ’s nachts het sterrenstelsel niet zien | Nacht van de Nacht.

Tekst: Eline Wester, Atlas Leefomgeving 
Foto's: Jeroen Linnenkamp; foto-archief Eline Wester; Pixabay
Overig beeld: Atlas Leefomgeving; Nacht van de nacht