Ecologische kunstwerken brengen spontane wildernis terug in de stad

Wonen, werken, natuur, recreëren en vervoer. Het komt steeds dichterbij elkaar te liggen. Nederland moet immers steeds zuiniger omgaan met de ruimte. Het thema van de Atlas Werkconferentie 2023 is dan ook ‘De compacte stad – de toekomst van ruimtelijke ontwikkeling’. Want hoe zorgen we in de beperkte ruimte dat er genoeg ruimte blijft voor natuur?

Ontwerper en onderzoeker Pierre Oskam en architect en computational designer Max Latour bedachten urban reefs: 3D-geprinte kunstwerken, die het beste te omschrijven zijn als koraalriffen van klei waar je niet het water voor in hoeft te duiken. Reefs bieden een woonplaats aan een verscheidenheid aan organismen, zoals planten, dieren, bacteriën en schimmels. Pierre: "Er is te weinig ruimte voor spontane wildernis in steden. Onze reefs zijn een manier om de kansen te benutten die steden bieden voor meer biodiversiteit."

Vergroten biodiversiteit hard nodig

Biodiversiteit omvat alles wat leeft, zoals planten en dieren. Het vergroten van de biodiversiteit is hard nodig. Zo blijkt bijvoorbeeld uit het Living Planet Report van het Wereld Natuur Fonds: “Sinds 1970 is de populatiegrootte van vissen, vogels, zoogdieren, amfibieën en reptielen wereldwijd met gemiddeld 69 procent afgenomen.” En dat is slecht nieuws, ook voor de mens.

Volgens het Urban Insight-rapport van Sweco zijn steden een onderschatte factor in herstel van biodiversiteit. Een natuurinclusieve inrichting met veel groen geeft dieren niet alleen hun voedsel, schuilplekken en broedplaatsen, maar het houdt ook geluid tegen, zuivert de lucht, zorgt voor verkoeling en houdt regenwater vast.

De biodiversiteit vergroten met meer spontane wildernis

Pierre Oskam houdt zich al langere tijd bezig met thema’s als klimaatbestendigheid, biodiversiteit en leefbaarheid. Tijdens zijn PhD 'Strategic design' in Portugal ontstond voor het eerst het idee voor Urban Reef. Het leuke is dat dit gebeurde door de natuur zelf te observeren. “In Portugal stonden veel gebouwen leeg", blikt Pierre terug. "Het viel mij op dat de natuur zelf haar weg vond. Planten en dieren kozen zelf waar zij in het lege gebouw groeiden.” 

Inmiddels noemt Pierre zichzelf conceptontwikkelaar en is hij oprichter van Urban Reef. “Samen met Max Latour dacht ik de afgelopen jaren na over hoe wij met Urban Reef meer ruimte kunnen geven aan spontane wildernis", licht Pierre toe. “Veel biologen proberen aan de hand van voorspellingen te kijken welke dieren en planten op een bepaalde plek passen. Onze ecologische kunstwerken richten zich niet op één soort, maar op het (ruimte maken voor) leven in het algemeen." Volgens het tweetal vindt de ecologie zelf haar weg: leven en langer laten leven. Om op die manier de biodiversiteit op de lange termijn te vergroten. Precies zoals de verschillende plantensoorten die spontaan hun thuis vonden in de lege fabrieken in Portugal.

Laag voor laag bouwen aan 3D-kunstwerken

Het idee lag er. Maar hoe zorg je dat de natuur haar weg vindt? Het bouwen van een reef is een heel proces. Het is een 3D-geprint kunstwerk. Het gaat om vormen en materialen die je niet met de hand tekent of bouwt. Maar dat vraagt wel een hoop testen en geduld!

“Max' rol is heel belangrijk bij het vormen van een reef”, benadrukt Pierre. "Als computational designer vertaalt hij natuurlijke processen naar algoritmes. In plaats van dat je iets tekent, creëer je een algoritme, een soort script. Een computerprogramma kan zo’n algoritme omzetten in een visueel model."

Een 3D-printer lijkt niet op de printer die je kent van kantoor. Een traditionele printer laat druppeltjes inkt achter op papier, terwijl de 3D-printer die Max en Pierre gebruiken, maar liefst duizend keer een bepaalde stof achterlaat op dezelfde plek. Zo bouwt een 3D-printer laag voor laag een object vanuit een digitaal ontwerp.

Pierre en Max moeten na het vinden van het algoritmen nog een paar uitdagingen aangaan. “De klei moet precies de juiste structuur hebben. Ook moet het materiaal niet te nat zijn, de printer moet niet te hard gaan. En tot slot moet de sculptuur lang genoeg drogen.” Na een proces van ongeveer één maand komt er dan een ecologisch kunstwerk uit, waarin de natuur op de beste mogelijke manier de kans krijgt om haar gang te gaan.

Waar vocht en mos al niet goed voor is

Maar wat leeft er uiteindelijk in het Urban Reef? Na ongeveer een maand gewerkt te hebben aan het reef, willen Pierre en Max natuurlijk weten wat het reef toevoegt aan een plek. Van tevoren weten zij niet welke soorten organismen, zoals dieren, schimmels of bijvoorbeeld planten, er hun weg zoeken. Onder het mom meten is weten, testen zij ongeveer twee jaar lang de warmte en vochtigheid van een plek. Op dit moment draaien ze verschillende pilots. Wat blijkt? Er ontstaan verschillende soorten leven.

Eén van die pilotprojecten vindt plaats in Rotterdam in het oude zwembad Tropicana. Bluecity toverde het oude zwembad om tot een circulaire hotspot. Voor Bluecity maakten de oprichters van Urban Reef een Rain Reef. Een Rain Reef is een regencollector die water opneemt en het groeioppervlak voor vegetatie vergroot. “Wij dachten: waar water is, is ook leven”, legt Pierre uit. “Dat bleek ook zo te zijn. De Rain Reef blijft vochtig. Op die vochtige plekken groeien bijvoorbeeld mossen en algen goed. Verder is de Rain Reef een mooie schuilplaats voor insecten en slakken.”

Ook spelen de seizoenen een belangrijke rol. Soms lijkt een organisme, bijvoorbeeld een bepaalde plant, zich heel goed te ontwikkelen. Maar dan komt de winter, een harde regenbui en dan gaat het weer dood. Maar dat is niet erg! Het is een cyclus. Dat betekent dat het dode organisme weer voeding vormt voor andere organismen, zoals korstmossen en schimmels. "Die schimmels zijn essentieel voor het bodemleven”, vertelt Pierre enthousiast. 

Dat is wat de oprichters van Urban Reef ontdekten tijdens de metingen. Pierre: “Omdat het een lokale plek is, zoals de regenpijp bij Bluecity, is het anders dan bijvoorbeeld op de Atlas Leefomgeving-kaarten. Daar bereken je bijvoorbeeld de hoeveelheid groen of hitte per hectare. Wij kijken naar de ontwikkeling. Dat doen wij echt door daar naar het Urban Reef toe te gaan en te kijken naar de zichtbare effecten. Urban Reef-data is live, lokaal en direct zichtbaar. Het is eigenlijk een fysieke variant van de Atlas-kaart.”

Pierre vindt nu dat Urban Reef toe is aan grootschalige pilot-projecten. Niet alleen een reef-project op één plek, maar echt meedoen in ecologische strategieën, watermanagement, hitte en verkoelings-plannen voor een stad.

Kom naar de Atlas Werkconferentie en doe mee aan de workshop van Urban Reef

Ben je als beleidsmaker of professional in de ruimtelijke ordening benieuwd hoe je Urban Reef mee zou kunnen nemen in ruimtelijke planning of spontane verwildering in de stad? Of wil je met eigen ogen zien wat Urban Reefs voor ruimte bieden aan de natuur en hoe ze worden gemaakt?

Kom dan op 14 september naar de Atlas Werkconferentie 2023 in het Keilepand in Rotterdam en meld je aan voor de workshop Urban Reef. Of voor een van de andere workshops. Stap aan boord van de toekomst en maak een exclusieve tocht met een Waterstof Watertaxi of neem een kijkje in de Voedseltuin. Hier vind je het hele programma. Zien we je daar? Meld je snel aan!

Meer informatie

• Meer informatie over Urban Reef vind je op de website van Pierre en Max.
• Bio-Cyber-Physical ‘Planetoids’ for Repopulating Residual Spaces | Pierre Oskam |Spool, volume 9, issue 1 |mei 2022.

Tekst: Stéphanie Wesselink, Atlas Leefomgeving
Beeld: Urban Reef 
Kaart: Atlas Leefomgeving