Een tweede leven voor Kalkraket

Eerste leven

Kalkraket (Callepina irregularis) is op plekken gevonden waar je haar niet zomaar verwacht; in bermen van woonwijken. Kalkraket staat nu nog te boek als een typische Zuid-Limburgse soort met hier een kwetsbaar bestaan (het is een Rode Lijstsoort). Als deze trend doorzet, ligt met haar entree in stedelijk gebied een riante toekomst in het verschiet.

Kalkraket pioniert op zonnige, open, droge kalkhoudende bodems. Onder deze condities treedt ze sporadisch op als eenjarige pionier in Limburgse mergelland; in akkers, aan wegkanten, op omgewerkte grond en in verstoorde graslanden. Kalkraket is van oorsprong afkomstig uit de steppegebieden ten noorden van de Kaspische Zee. In de 18^e eeuw heeft ze zich over het Middellandse Zeegebied verspreid tot in Midden-Europa met posities tot in centraal Frankrijk en een noordelijke uitbreiding tot in België (Lotharingen). In Zuid-Limburg vestigde de soort zich in de 19^e eeuw. De oudste opgave − in een akker bij Gronsveld − dateert uit 1868, nadien werd ze daar vaker vastgesteld en verzameld (1910 en 1921). In deze periode werd Kalkraket ook op de Sint Pietersberg aangetroffen (1874). Begin 20^e eeuw was er sprake van bijkomende plekken. Soms kwam ze naar jaren van afwezigheid, onverwacht tevoorschijn. Maar steeds op kleine schaal, waarbij zich een neergang aftekende (vier kilometerhokken in de periode 1980-1996). Van de twee laatste vindplaatsen, de Dolsberg bij Gulpen en Vrakelberg bij Colmont, rest nu nog de laatste. Daar is ze gelukkig wel een jaarlijks terugkerende verschijning. 

Tweede leven

Maar toen gebeurde er iets vreemds: Kalkraket diende zich opeens rijkelijk aan in Nijmegen (2000), Boxmeer (2002), Zutphen (2003), Leiden (2007), Wageningen (2011), Monster (2014), Bergen NH (2019), Oudorp (2019), Kampen (2019), IJsselstein (2022) en Rijswijk (2022). Dit jaar startte met drie nieuwe ontdekkingen, met voor Nijmegen en Leiden ieder een tweede locatie en een primeur voor Amsterdam.

Daarmee kwam de vraag: hoe kan het zijn dat deze kritische soort nu plotseling overal in het land opduikt? Bij bestuderen van de vindplekken, bleek de soort vaak bij boomvoeten van recent aangeplante bomen te staan. Dit was niet telkens dezelfde boomsoort, maar elke keer een andere, variërend van Zomereik, Beuk, Zoete kers, Europese judasboom, Valse christusdoorn tot Drietandesdoorn. In België, het noorden van Frankrijk en het westen van Duitsland constateerde men hetzelfde fenomeen. Ook daar verscheen Kalkraket op de vreemdste plekken bij boomvoeten.

In België en Frankrijk werd onlangs het antwoord gevonden: floristen troffen de soort daar massaal aan als onkruid in enkele grote boomkwekerijen samen met bijzonderheden als Steentijmereprijs (Veronica acinifolia), Kleine boterbloem (Ranunculus parviflorus) en Thlaspi alliaceum. In Nederland worden volop jonge bomen geïmporteerd, waarmee tevens het onbedoelde transport van Kalkraket wordt verzorgd. Die bomen belanden langs straten, in wegbermen en parken en daarmee wordt Kalkraket in onze steden gelanceerd. Als zuidelijke soort profiteert ze bovendien van de klimaatsopwarming. Kalkraket weet zich in haar nieuwe domein prima staande te houden en zelfs uit te breiden. Bijvoorbeeld als er open plekken blijven waar ze kan pionieren, door bijvoorbeeld betreding of grondwerk. Wat helpt is haar vroege bloei en vruchtvorming, voorafgaand aan allerlei stedelijk beheerwerk. Vanaf nu kun je met een aangescherpte blik jonge boomaanplant in je wijk bekijken. Het loont om even te speuren of er wat spannends bij de boomvoet staat. Mogelijk tref je Kalkraket of wordt je getrakteerd op een andere onverwachte soort die met het boomgoed is meegekomen.

Tekst: Niels Eimers & Ton Denters
Foto's: Ton Denters (leadfoto: Kalkraket); Naturalis Biodiversity Center