Dwergen en reuzen sterven eerder uit

Eilanden zijn een 'laboratorium der evolutie'. Op die eilanden leven veel diersoorten met bijzondere kenmerken, zoals dwergen (soorten die geëvolueerd zijn tot een mini-versie van hun vastelandse tegenhangers), en reuzen (soorten die juist uitgroeiden tot grotere varianten). Soorten die evolueerden naar deze extreme lichaamsgroottes lopen een groter risico lopen op uitsterven dan soorten die niet of nauwelijks veranderen. Het uitsterven van zoogdieren op eilanden nam vooral toe na de komst van de moderne mens.

Reuzen en dwergen

Eilanden zijn hotspots voor biodiversiteit. Ondanks dat ze maar zeven procent van het oppervlakte van de aarde in beslag nemen, bevatten ze twintig procent van alle soorten op aarde. Maar, eilanden zijn ook hotspots voor het uitsterven van dieren. Vijftig procent van de soorten die met uitsterven worden bedreigd, leven op eilanden.

Wanneer dieren op een nieuw eiland terechtkomen, passen ze zich aan aan de nieuwe omgeving. Sommige soorten doen dit door hun lichaamsgrootte aan te passen, soms op extreme manieren. Afhankelijk van of ze groter of kleiner worden, noemen we dit verschijnsel reuzen- of dwerggroei. Kleine zoogdieren worden meestal groter, zoals de eikelmuis. De eikelmuis die we nu kennen weegt nog geen 100 gram, maar 5 miljoen jaar geleden leefde er een familielid op Malta en Sicilië die wel 1,5 kilo woog.

Grote zoogdieren worden vaak juist kleiner, denk hierbij aan de Siciliaanse dwergolifant die ongeveer een meter hoog was. Ter vergelijking, de olifant waar hij van afstamde, was rond de vier meter hoog. Ook vandaag de dag zijn er nog dwergen en reuzen op eilanden te vinden, zoals de tamaroe of waterbuffel van Mindoro, een dwergbuffel van een meter hoog, en de Jamaica stompstaartrat, een stekelrat ter grootte van een konijn. Beide soorten worden momenteel met uitsterven bedreigd.

Extreem kwetsbaar

De reuzenvormen leveren meer voedsel op en de dwergvormen zijn minder afschrikwekkend, dus beide zijn aantrekkelijk voor nieuwe roofdieren die op de eilanden terechtkomen. Maar er komt meer bij kijken. “Een diersoort die zo extreem veranderd is, is heel gespecialiseerd aangepast aan dat ene eiland, dus zodra er een verandering optreedt, is het einde verhaal voor die soort”, legt onderzoeker Alexandra van der Geer van Naturalis uit. Zij werkte mee aan het onderzoek dat nu voor het eerst heeft aangetoond dat het evolutionaire proces dat ervoor zorgt dat soorten die tot extreme uitersten evolueren, er tegelijk voor zorgt dat deze soorten gevoeliger zijn voor uitsterven.

Na analyse van het voorkomen van fossielen op eilanden van de afgelopen 23 miljoen jaar is er een sterk verband gevonden tussen het wereldwijd uitsterven van zoogdieren op eilanden, en de opkomst van de moderne mens. Met de komst van de mens nam het aantal uitstervingen toe met een factor tien. Toen de Europeanen zich begonnen te verspreiden over de wereld ging het uitsterven nog harder. Dit komt waarschijnlijk doordat de Europeanen de eilanden uitputten en de omgeving waarin de dieren leefden drastisch veranderden, maar ook omdat ze ziektes met zich meebrachten en meegebrachte dieren vrijlieten die daar helemaal niet thuishoorden. Van der Geer: “Zo’n extreme eilandsoort is totaal niet gewend aan concurrentie en heeft geen natuurlijke vijanden op dat eiland. De Europeanen brachten ziektes en dieren met zich mee, en pasten ook nog eens de eilanden aan. De extreme eilandsoorten hadden geen schijn van kans.”

Eilandfossielen

Om te kunnen meten hoe evolutie naar dwerggroei of gigantisme het risico op uitsterven beïnvloedt, zowel voor als na de komst van de mens, hebben onderzoekers data gebruikt van fossielen en nog levende eilandzoogdieren. In totaal verzamelden ze data van 1.200 bestaande en 350 uitgestorven eilandzoogdiersoorten op 182 eilanden wereldwijd, inclusief een paar eilanden die destijds geïsoleerd waren van het vasteland maar daar nu aan vast zitten (paleo-eilanden).

De bevindingen tonen aan dat soorten die het meest veranderd zijn qua lichaamsgrootte, eerder (worden bedreigd met) uitsterven. Bovendien blijken eilandreuzen een nog iets groter risico op uitsterven te lopen dan dwergen.

Meer informatie

• Het artikel Dwarfism and gigantism drive human-mediated extinctions on islands is gepubliceerd in Science.

Tekst: Jade Eversmann, Naturalis Biodiversity Center; Kati Kietzmann
Foto’s: Peter Schouten (leadfoto: uitgestorven zoogdieren van Sardinië); Gab Meija; George Lyras