Ontbossing Amazone kan onomkeerbaar zijn

Ongeveer een zesde van alle biomassa op aarde wordt geproduceerd in de Amazone. Daarmee is het ecosysteem van groot belang voor de opslag van koolstof. Daarnaast is het gebied van ongekende waarde voor de biodiversiteit: de Amazone herbergt tien procent van alle bekende soorten planten en gewervelde dieren ter wereld. Maar de afgelopen decennia wordt in een steeds hoger tempo bos gekapt voor landbouw en industrieën als de winning van goud, olie en gas, die tevens funest zijn voor het oppervlaktewater. Met name in de afgelopen vier jaar is de ontbossing razendsnel toegenomen. Vooral de jaren 2020 en 2021 springen eruit, met 17 procent meer ontbossing dan voorheen.

VN-panel voor de Amazone

Aardwetenschapper Carina Hoorn van de Universiteit van Amsterdam is lid van het 'Science panel for the Amazon’, een initiatief van de Verenigde Naties, waarin 240 onderzoekers uit twintig landen deelnemen. Het panel onderzocht de snelheden van natuurlijke en door de mens veroorzaakte veranderingen in het gebied.

Hoorn was één van de twee werkgroepleiders van het deelonderzoek naar de geschiedenis van de bodem, ondergrond, waterhuishouding en klimaat van systeem Aarde en de geschiedenis van de biodiversiteit. In 2021 verscheen het rapport van deze werkgroep, dat nu heeft geleid tot een wetenschappelijke overzichtspublicatie in het gerenommeerde tijdschrift Science.

Noodklok

Samen met de commissie luidt Hoorn daarin nogmaals de noodklok. Want de ontbossing gaat veel sneller dan tot op heden gedacht, zo blijkt uit het vergelijkende onderzoek. “De Amazone is het product van miljoenen jaren ontwikkeling. Dat is een heel andere tijdschaal dan die wij mensen kennen. De antropogene veranderingen gaan honderden tot duizenden keren sneller dan de natuurlijke klimatologische en geologische veranderingen. Het systeem kan niet compenseren voor de snelle destructie die wij veroorzaken. De invloed van de mens in de Amazone is inmiddels zo groot dat de natuurlijke processen in een gebied van miljoenen vierkante kilometers gen tijd hebben om te herstellen.”

Van koolstofopslag naar bron

Op geologische tijdschaal is de natuur in de Amazone best flexibel, vertelt Hoorn. “We weten dat er in de Amazone en omliggende gebieden 65 miljoen jaar geleden al tropisch bos was. Daarna zijn er een tijdlang bos en draslanden geweest en nu is het weer tropisch bos. Zo’n systeem op onnatuurlijk wijze laten escaleren, is een experiment dat je niet aan wilt gaan." 

Als de omstandigheden zo verstoord zijn dat zo’n groot gebied zich niet meer kan herstellen, zal er zeer waarschijnlijk een verarmd, instabiel ecosysteem voor in de plaats komen. Hoorn: "Tot nu toe is de Amazone altijd een opslag geweest van koolstof, maar als de drempelwaarde wordt overschreden, wordt het een bron. De rol van de Amazone in het mondiale klimaat draait daarmee om.” En dat kan, juist door de enorme grootte van de Amazone, zelfs wereldwijde klimaatverandering tot gevolg hebben.

Boodschap aan wereldleiders

Hoorn en haar collega’s hebben een boodschap aan wereldleiders: “De wetenschap maakt zich ernstig zorgen over de onomkeerbaarheid van de ontwikkelingen. Als het kantelpunt is bereikt, zal een ongewis nieuw tijdperk aanbreken, waarschijnlijk zonder divers tropisch bos.”

Tegengaan van de ontbossing in de Amazone was in het najaar van 2022 al een belangrijk onderwerp van de Braziliaanse presidentsverkiezingen, het land waar het grootste deel van het Amazoneregenwoud ligt. Hoorn: “Oud-president Bolsonaro zag het als een ontginningsgebied. De nieuwe president Lula wil het beschermen en heeft een inheemse milieuminister benoemd. Dat is al heel positief.”

Vorig jaar al publiceerde een andere groep wetenschappers een voorstel om het tij voor de Amazone te keren. Volgens hen is het belangrijk om het overgebleven (oorspronkelijke) bos onmiddellijk actief te beschermen via toezicht en strenge controle op illegale kap en milieuverwoesting, en het afschermen van het deels verwoeste of herstellende bos, zodat het op een natuurlijke manier kan teruggroeien. Dat is mogelijk door onder meer natuurbeleid op regionale schaal te handhaven en de inheemse bevolking erbij te betrekken.

Tekst: IBED
Foto: Artur Warchavchik, Wikimedia Commons