Terug naar trilveen en blauwgrasland in het Utrechtse Binnenveld

Als je de grote graafmachines in hoog tempo enorme happen uit de grond ziet nemen, is het moeilijk voor te stellen dat dit gebied over enkele jaren vol kleurige bloemen staat waar het goed toeven is voor vissen, vogels en amfibieën. Toch is dat wel de bedoeling. Op de langere termijn ontstaat hier hopelijk veenmosrietland, blauwgrasland, trilveen en vochtig hooiland. Maar eerst is er werk aan de winkel. Dit Utrechtse deel van het Binnenveld – dat bij Veenendaal en Rhenen ligt – bestaat uit de Achterbergse Hooilanden, de Hellen en Fortuinzicht. De werkzaamheden in de Achterbergse Hooilanden zijn enkele weken geleden gestart. “In dit hele gebied halen we de bovenste grondlaag weg. Die is te voedselrijk. Voor de botanische doelen die we hebben is schraal land nodig”, legt Staatsbosbeheer-projectleider Maarten van der Valk uit.

Van oudsher drassig

In het oosten zie je in de verte net een paar puntjes van de Veluwe en ten westen is de Grebbeberg van de Utrechtse Heuvelrug zichtbaar. Het Binnenveld ligt in de vallei tussen die twee hoger gelegen natuurgebieden die aan het einde van de laatste ijstijd zijn ontstaan. Oorspronkelijk liep de vallei door tot de voormalige Zuiderzee. Dit beekdal bestond uit drassig land met veel water. Het was een ideale plek voor veenontwikkeling. Onder invloed van de rivier die hier liep was het een dynamisch landschap. “Met duizenden hectares was het misschien wel de grootste enclave blauwgrasland en trilveen van Nederland”, vertelt Maarten. “Daar zijn nu nog maar een paar restjes van over. In de 19e en 20e eeuw is de grond ontwaterd voor agrarische productie.”

Een uitkijktoren biedt zicht op zowel het Gelderse deel van het Binnenveld als het Utrechtse deel. Het Valleikanaal scheidt de twee provincies. De verschillen zijn nu nog groot. Het Gelderse deel is veel natter en in het voorjaar kleurt het hier geel en roze van de echte koekoeksbloem en de kruipende boterbloem. Later in het jaar laten de moerasrolklaver en de kattenstaart zich zien. Afgelopen zomer bloeiden er zelfs enkele klokjesgentianen. Ook verschillende vogels, zoals onder meer de kwartel, hebben dit gebied ontdekt. Het Utrechtse deel bestaat nu nog uit monotoon grasland. Maar daar komt verandering in.

Plaggen

“De Achterbergse Hooilanden zijn al twintig jaar in ons eigendom”, vertelt Maarten. “Maar we konden het nooit als één natuurgebied beheren, omdat tussenliggende delen nog in agrarische handen waren. De afgelopen jaren hebben we grond geruild met enkele agrariërs, waardoor dit nu een aaneengesloten stuk is. Nu kunnen we het herinrichten.” En dat gebeurt dan ook. De eerste stap – het plaggen – is sinds enkele weken in volle gang. “Van het hele gebied halen we de bovenste voedselrijke bodemlaag weg. In sommige delen is dat tien centimeter en in andere delen twintig of dertig centimeter. Door het bemesten is deze bovenste laag te voedselrijk voor de vegetatie die we hier willen.”

Een groot deel van die afgeschraapte grond gaat naar de boeren in de buurt. Voor hen is het goede humusrijke grond. Ook wordt een deel gebruikt om zogenaamde beheerpaden te maken. Deze paden hebben meerdere functies. “Het gebied is over enkele jaren te nat om met groot materieel doorheen te rijden. Met behulp van een speciale maaimachine op rupsbanden, een wetlandtrack, kunnen we wel maaien. Het maaisel leggen we dan op de beheerpaden, waar het met tractoren kan worden opgehaald. Zo kunnen we het gebied met zo min mogelijk schade beheren. Maaien is straks noodzakelijk. Het gebied is te nat voor grazers. Als je niets doet groeit het helemaal dicht met bos en krijgen het blauwgrasland en trilveen geen kans.”

Kwelwater binnenhouden

Een andere belangrijke functie van de beheerpaden is dat ze zorgen voor een eigen afgesloten waterhuishouding in het gebied. Het zijn verhogingen die een afscheiding vormen tussen het natuurgebied en het kanaal. “Het unieke van het Binnenveld is dat er heel veel kwelwater omhoog komt”, vertelt Maarten. De neerslag op de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug sijpelt via de bodem naar het grondwater en wordt kilometers verderop – in de vallei – weer omhoog gedrukt. Daarom is dit gebied van nature zo nat. Kwelwater is voor de vegetatie zeer waardevol water, omdat het bijvoorbeeld kalk en ijzer uit de zandgronden bevat. Door dit gebied af te sluiten van het water uit het Valleikanaal en het landbouwwater, komt er geen voedselrijk water meer binnen en gaat er geen waardevol kwelwater meer uit. Met de beheerpaden, het plaatsen van stuwen en het afsluiten van sloten zorgen we daarvoor.”

Grote modderkruiper

Tijdens de werkzaamheden houdt Staatsbosbeheer natuurlijk rekening met de flora en fauna die er al is. “Dit is bijvoorbeeld leefgebied van de grote modderkruiper, een zeldzame vis die zich vrijwel nooit laat zien. Maar ook waterspitsmuizen, heikikkers en poelkikkers komen hier voor. Voor de grote modderkruiper zorgen we ervoor dat sommige sloten minder diep zijn en dat er juist ook diepe putten komen. In de minder diepe delen kunnen ze zich voortplanten en de diepere delen hebben ze nodig omdat die ook in strengere winters deels ijsvrij blijven. Voor de herinrichting is het nodig al het riet tijdelijk weg te halen. Dat zouden we in één keer kunnen doen, maar dan heeft de waterspitsmuis een probleem. Daarom doen we dat in twee jaar, zodat er altijd voldoende riet aanwezig is. Natuurlijk hopen we ook dat de hier aanwezige kwartels blijven en dat meer vogelsoorten dit gebied ontdekken.”

De Hellen

Over twee jaar zijn alle werkzaamheden in het Utrechtse Binnenveld klaar. De werkzaamheden in de Achterbergse Hooilanden gaan volgend jaar nog door. Tegelijkertijd zijn dan de andere delen aan de beurt. Natura 2000-gebied De Hellen is het pareltje van dit gebied. Maarten: “Om dit robuuster te maken, willen we dit gebied afsluiten van omgevingswater. Nu dient het ook als overloopgebied voor als bij hoogwater het Valleikanaal overstroomt. Hiermee houdt Veenendaal droge voeten. We gaan het aanliggende Fortuinzicht – voormalige landbouwgrond – en de Achterbergse Hooilanden deze functie geven".

Fortuinzicht wordt naast buffergebied voor De Hellen ook waterbergingsgebied om bij piekmomenten water op te vangen. "In Fortuinzicht kan dat water ook best een paar dagen blijven staan, wat het waterschap lucht geeft in de afvoer van het vele water. Hier kan zich kruidenrijk grasland ontwikkelen of een dynamisch moeras. Maar het dient vooral om het Natura 2000-gebied De Hellen te ontlasten. Van oudsher konden boeren niets met De Hellen omdat het te nat was. Oneindig lang is met zandophogingen geprobeerd het droog te leggen. Zonder succes. Door dit gebied af te sluiten van omgevingswater hopen we het robuuster te maken, zodat er meer trilveen en blauwgrasland kan ontstaan", vertelt Maarten.

CO₂ opslaan

Samen met het Gelderse deel van het Binnenveld ontstaat er zo een aaneengesloten nat natuurgebied van zo’n 275 hectare groot in het Natuurnetwerk Nederland. Een gebied dat weer CO₂ gaat opslaan in plaats van uitstoten, een leefgebied voor bijzondere flora en fauna en een prachtige omgeving.

Tekst en foto's: Staatsbosbeheer