Waarom 12 broedpaartjes nachtzwaluwen op Schaaks Heide een goede score is

Spycams en audiologgers

Rond de schemering kun je je op de heide ineens in Zuid-Frankrijk wanen. Rond dit tijdstip beginnen de nachtzwaluwen te ratelen, een geluid dat doet denken aan zingende cicades. Met audiologgers en spycams hebben onderzoeker Bart Veenstra van de provincie Limburg en zijn team afgelopen zomer deze raadselachtige vogelsoort gevolgd op de Schaaks Heide in Noord-Limburg, een gebied van Staatsbosbeheer. In de schemering worden de vogels actief, ze jagen dan met hun geruisloze vleugelslag op motten en andere insecten. Veenstra: "In tegenstelling tot wat de meeste mensen denken, kan de nachtzwaluw ’s nachts niet zien. Hij moet het van de schemering hebben. Ironisch genoeg gaat het door onze lichtvervuiling goed met de soort in Nederland."

Bijzondere broeder

De nachtzwaluw overwintert in Afrika en vliegt in april naar Nederland. Hier blijven de vogels tot en met augustus om te paren en broeden. Naast het tellen van broedpaartjes hebben de onderzoekers ook het broedgedrag nauw geobserveerd. "Het is een bijzondere soort, want hij broedt op de grond", vertelt Bart Veenstra. "Ze maken geen nest. Om de pullen, de kuikens, te beschermen tegen roofdieren verplaatsen ze ze af en toe. Dat gebeurt ook weleens met de eieren. Om de eieren makkelijker te kunnen rollen, hebben ze geen spitse en stompe kant, maar zijn ze rond als een ton."

De onderzoekers hebben ook ontdekt dat ze kapvlaktes een prettige plek vinden om te broeden. De beschutting van een paar bomen op de heide vinden ze eveneens prettig. Veenstra: "Daardoor zijn de jongen op de grond minder vatbaar voor de wind, en ze gebruiken takken als springplank om te jagen."

Schaaks Heide in trek

"Dit onderzoek bevestigt onze vermoedens over wat een nachtzwaluw fijn vindt in zijn leefgebied", legt Andy Liebrand, boswachter publiek in Noord-Limburg uit. "We laten daarom expres wat dennen, berken en struiken die op de heide opkomen, staan." Het onderzoek verklaart ook waarom nou juist de Schaaks Heide zo in trek blijkt bij de nachtzwaluw. Het bos dat hier na de Tweede Wereldoorlog was geplant, is 17 jaar geleden verwijderd. Hierdoor zijn de oude stuifduinen in het gebied vrijgekomen. "Juist die combinatie van bos, struiken, heide en duinen bevalt soorten als de nachtzwaluw. Dat zijn de plekken waar ze paren, hun nest maken en voedsel vinden. Maar ook de boomvalk, de roodborsttapuit en de mestkever voelen zich hier thuis", zegt Liebrand.

Goede graadmeter

De nachtzwaluw staat niet op de Rode Lijst van bedreigde vogelsoorten, maar is wel een indicatorsoort voor goed ontwikkeld heideachtig terrein. Dat wil zeggen dat de nachtzwaluw kritisch is op zijn leefgebied, en dat verschillende elementen in het leefgebied op orde moeten zijn. Als de nachtzwaluw aanwezig is, kun je ervan uit gaan dat er open zandige plekken aanwezig zijn die ook belangrijk zijn voor graafwespen, zandbijen, levendbarende hagedissen en diverse soorten vlinders. Bij een slecht ontwikkeld heideterrein moet je denken aan een terrein dat bijvoorbeeld volledig overgroeid is geraakt door oprukkend bos, of vergrast, waardoor veel soorten zijn verdwenen.

Zorgen om en voor het leefgebied

Door de stikstofuitstoot vergrassen veel heidegebieden, dit is een bedreiging voor het leefgebied van de nachtzwaluw. Begrazing door schapen is een goede methode om dit tegen te gaan. "Maar het is een wankel evenwicht. Als de kudde te groot is dan worden de broedende nachtzwaluwen te veel verstoord. Het vergt fingerspitzengefühl", beaamt Liebrand.

Een andere gevaar voor nachtzwaluwen zijn roofdieren als wezels, vossen en katten. "Takkenhopen kunnen fijne plekjes zijn om te schuilen en daarom laten we die liggen voor de nachtzwaluw en andere soorten", vertelt Liebrand.

Mens en nachtzwaluw

Ook al speelt de nachtzwaluw met zijn goede schutkleur graag verstoppertje, toch is hij niet enorm mensenschuw. "We vinden veel eieren vlakbij wandelpaden en parkeerplaatsen", zegt Veenstra. "Waarschijnlijk omdat roofdieren daar niet graag komen." Maar te veel mensen vindt de nachtzwaluw ook niet fijn. Veenstra: "Op papier is de Brunssumerheide hier verderop bijvoorbeeld een ideaal gebied voor de nachtzwaluw, maar daar vinden we ze amper. Het is een populair gebied bij bezoekers en honden mogen er loslopen, waarschijnlijk is dat net iets te druk voor ze."

Tekst en foto's: Staatsbosbeheer