Stikstof: het probleem simpel uitgelegd

In veel gebieden in Nederland moet de stikstofuitstoot omlaag. In 131 gebieden die dicht bij kwetsbare natuur liggen zelfs met zeventig procent, dat heeft het kabinet afgelopen vrijdag bekend gemaakt. Dat is fors en daardoor zullen sommige boeren hun bedrijf misschien moeten sluiten.

Daar is niet iedereen het mee eens. Die paar obscure plantjes die niet tegen stikstof kunnen, is dat zo erg? De meningen lopen momenteel uiteen van ‘de zure regen kwam toch ook niet’ en ‘planten hebben juist stikstof nodig om te groeien’ tot ‘de stikstofcrisis is de grootste crisis denkbaar’. Maak daar maar eens chocola van. Daarom, simpel en duidelijk hoe het zit met stikstof.

Stikstof is (g)een probleem

Vooraf: stikstof is geen probleem: het is een gas dat net als zuurstof overal in de lucht om ons heen aanwezig is en dat we de hele dag in- en uitademen. Stikstofdeeltjes kunnen zich echter binden aan zuurstofdeeltjes en ook aan waterstofdeeltjes. Dan ontstaan nieuwe stoffen: verschillende stikstofoxiden en ammoniak. Die verbindingen noemen we ‘reactief stikstof’ en dat is dus wat iedereen eigenlijk moet zeggen: ‘het reactieve-stikstof probleem’. Alleen dan worden de zinnen zo lang en ingewikkeld.

Slecht voor de gezondheid en de natuur

De eerste soort reactief stikstof, ammoniak, komt vooral uit de uitwerpselen van dieren en is het meest schadelijk voor de natuur. De tweede soort, de stikstofoxiden, komen vooral in de lucht door de uitlaatgassen van auto’s, vliegtuigen en fabrieken. De hoeveelheid reactief stikstof is al jaren te hoog in Nederland en dat is slecht voor de natuur (pdf; 1,4 MB), maar, het is ook erg ongezond voor mensen. Daarom heeft de Raad van State in 2019 besloten dat er niet meer stikstof bij mag komen in ons land.

Die uitspraak krijgt nu consequenties. In het Nationaal Programma Landelijk Gebied staat per gebied hoeveel de stikstofuitstoot in 2030 moet zijn verlaagd, om de natuur een kans op herstel te geven. De provincies moeten voor 1 juli 2023 duidelijk maken hoe zij deze doelen gaan bereiken. Er liggen kansen om de uitstoot te verlagen in de industrie, de bouw, het verkeer, maar vooral bij de veehouderijen. We moeten duurzamer gaan werken.

Het besluit van het kabinet is voor velen moeilijk, maar op de lange termijn zorgt het voor een gezondere leefomgeving voor iedereen. Om u een idee te geven van wat er gebeurt in de natuur en met uw gezondheid als er teveel stikstof komt, hieronder enkele voorbeelden waarbij stikstof een rol speelt.

Botontkalking bij mezen

De Veluwe is een bekend natuurgebied, waar teveel reactief stikstof in de bodem en het water komt. Daardoor wordt de grond zuurder. Dat zuur zorgt ervoor dat stoffen zoals calcium (kalk) oplossen en verdwijnen uit de bodem. Dat is het eerste probleem voor de natuur.

Net als mensen hebben ook vogels calcium nodig voor sterke botten en eierschalen. Op de Veluwe is een tijdje geleden gebleken dat koolmezen last hebben van het verdwijnen van calcium. Ze krijgen het via hun voedsel nu zó weinig binnen, dat bij een deel van de eieren de schaal te dun is of dat kuikens al in het nest hun pootjes breken. Gelukkig wil dat niet zeggen dat het in de rest van het land ook zo is, maar het is wel een duidelijk voorbeeld van het effect van teveel stikstof.

Insecten sterven: minder voedsel voor insecteneters

Een ander voorbeeld van het effect van kalkgebrek, is het korhoen, dat inmiddels bijna is uitgestorven in Nederland. Dat komt omdat de kuikens niet genoeg grote insecten meer vinden. Ook hier is teveel reactief stikstof een van de boosdoeners (maar niet de enige, denk ook aan pesticiden, verlies van leefgebied enzovoort). Door te veel reactief stikstof vinden ook insecten namelijk te weinig kalk (net als koolmezen) om sterke schildjes te maken en dan gaan ze dood. De huisjesslakken en pissebedden zijn al verdwenen op de Veluwe.

Sommige planten overwoekeren de rest

Een tweede oorzaak voor verlies van natuur en biodiversiteit is dat allerlei soorten bloeiende planten verdwijnen, en dus ook de insecten die ervan leven. Als er teveel reactief stikstof komt, kunnen sommige planten (brandnetels, bramen, grassen) namelijk zo knetterhard groeien, dat ze andere soorten helemaal verdringen.

Andere samenstelling van voedingsstoffen

Ten derde: de planten die wel overleven in een omgeving met teveel reactief stikstof, hebben ook problemen. Zo verandert de samenstelling van de voedingsstoffen in hun bladeren. En dat werkt weer door in de insecten die juist deze bladeren eten: zij verzwakken en bevatten zelf ook minder goede voedingsstoffen voor het korhoen en andere insecteneters, zoals mezen. Daar heeft de sperwer dan weer last van, want die eet mezen. En zo gaat het door.

Leefgebieden verdwijnen

Teveel reactief stikstof kan ook zorgen voor het verdwijnen van hele leefgebieden waar veel diersoorten dan onder lijden. De tapuit heeft er in ieder geval last van in de duinen, waar sommige grassen en struiken blij zijn met al dat reactief stikstof en enorm hard groeien. Ellende voor de tapuit, want zijn favoriete leefgebied is juist open duinen met kale plekken en heide met open stukken. Dat heeft hij nodig voor zijn manier van jagen: achter insecten aanrennen en flapperen. Toegegeven, dat is wat merkwaardig, maar zo doet de tapuit dat nu eenmaal en dat kan niet als het duin vol groeit. De tapuit heeft meer problemen dan dit, maar teveel reactief stikstof helpt zeker niet.

Hoe slecht stikstof is voor uw gezondheid

Genoeg voorbeelden uit de natuur. Hoe ongezond is reactief stikstof eigenlijk voor mensen? De Gezondheidsraad zegt: na roken behoort luchtverontreiniging (de combinatie van fijnstof en stikstofdioxide) tot één van de belangrijkste risicofactoren voor de gezondheid. Schattingen van het aantal vroegtijdige doden door luchtvervuiling in Nederland liggen rond de 12.000 per jaar. Het gaat dan vooral om ziektes aan de luchtwegen of de longen. Dat is niet niks. U rookt niet of probeert te stoppen, eet en beweegt zo gezond als mogelijk, en dan dit.

Al met al meer dan genoeg redenen om te doen wat kan om de hoeveelheid reactief stikstof te verminderen. Schouders eronder en gaan, op weg naar een leefbare toekomst.

Tekst: Vogelbescherming Nederland
Foto's: Shutterstock; Jelle de Jong