Hoe stikstofminnende soorten de hogere zandgronden in Noordoost-Nederland koloniseren
FLORON, SoortenNL
Sluipmoordenaar StikstofDe hoge stikstofdepositie is, naast een juridisch en een beleidsmatig probleem, ook echt een probleem voor de natuur. Stikstof is de grootste drukfactor voor de natuur en de effecten ervan zijn zichtbaar in nagenoeg alle soortgroepen en in bijna alle natuurgebieden. Om dat in beeld te brengen maakt SoortenNL de reeks Sluipmoordenaar Stikstof waarin niet puur juridisch of beleidsmatig, maar vanuit de soorten gekeken wordt naar de invloed die stikstof heeft op de natuur. Die is – spoiler alert – enorm. |
Op zandgronden vind je dan ook soorten die zijn aangepast aan deze droge, voedselarme omstandigheden. Denk hierbij aan soorten als Zandblauwtje, Stekelbrem en Heidespurrie. De planten hebben relatief weinig water en voedsel, waaronder stikstof, nodig om te groeien en bloeien. Onder voedselrijke omstandigheden gedijen andere soorten juist goed. Welbekende soorten als Fluitenkruid, Grote brandnetel en Gewone berenklauw houden juist van hoge stikstofbeschikbaarheid. Sterker nog, deze soorten kunnen nauwelijks groeien als er onvoldoende voedsel in de bodem beschikbaar is.
Verschuiving van plantensoorten
Op de hogere zandgronden in Noordoost-Nederland zien we dat gedurende de laatste twintig jaar een opvallende verschuiving plaatsvindt langs bosranden en bospaden. 
Een aantal soorten die hier voorheen veel minder talrijk waren, zijn nu opvallend rijkelijk aanwezig. Soorten als Look-zonder-look, Geel nagelkruid en Robertskruid kwamen vóór de eeuwwisseling in veel minder kilometerhokken voor in Noordoost-Nederland dan nu; de bodem was op veel plaatsen simpelweg te voedselarm voor deze soorten. Tegenwoordig zijn ze veelvuldig te zien langs bosranden en bospaden in Drenthe.
Toename stikstof leidt tot achteruitgang voedselarme soorten
De stikstofuitstoot in heel Nederland is de afgelopen decennia sterk toegenomen. Dat heeft geleid tot grote verschuivingen in soortensamenstelling in gebieden die voorheen relatief voedselarm waren. Zo profiteren Look-zonder-look, Geel nagelkruid en Robertskruid van de toegenomen stikstofbeschikbaarheid op de hogere zandgronden en kunnen ze zich dus sterk uitbreiden langs bosranden en bospaden in noordoost-Nederland. De toename van stikstofminnende soorten aan de ene kant leidt ook tot een afname van soorten die gebaat zijn bij voedselarme omstandigheden aan de andere kant, omdat deze soorten worden weggeconcurreerd. Voedselarme vegetaties langs bospaden in Drenthe, met soorten als Stijf havikskruid, Liggend walstro en Mannetjesereprijs, staan onder druk en gaan achteruit.
Domino-effect
Dit is de start van een zogenaamd domino-effect. Met het achteruitgaan of zelfs verdwijnen van de typische planten van de hogere zandgronden zullen ook allerlei organismen die afhankelijk zijn van deze plantensoorten achteruitgaan. Veel insecten zijn bijvoorbeeld aangepast aan de relatief voedselarme, droge omstandigheden op de hogere zandgronden, met z’n typische plantensoorten en voldoende open plekken in het zand om te nestelen. Hetzelfde geldt voor allerlei kleinere vogels en zoogdieren, die juist graag die insecten van de hogere zandgronden eten. Dit heeft ook weer consequenties voor de grotere vogels en zoogdieren, enzovoort. Zoals je leest heeft de toename van de stikstofbeschikbaarheid grote invloed op het hele ecosysteem dat de hogere zandgrond herbergt.
Tekst: Sascha van der Meer & Leonie Tijsma, FLORON
Foto's: Dominicus Johannes Bergsma; Sascha van der Meer
Kaarten: FLORON; Verspreidingsatlas