Natte overstromingsvlaktes: kansen voor terugkeer missing link in riviernatuur

Langs natuurlijke rivieren liggen vlaktes waar na een hoogwater nog maanden water achterblijft, de zogenoemde natte overstromingsvlaktes. In het voorjaar ontstaat juist in deze ondiepe wateren een tijdelijke explosie van leven: binnen korte tijd vind je er heel veel algen en kleine ongewervelden, zoals watervlooien, mosselkreeftjes en dansmuglarven. Die zijn de basis van het voedselweb en bieden kansen aan grotere insecten, vissen en amfibieën, die weer vis- en amfibie-etende vogels trekken. Tegen de zomer drogen de vlaktes weer op, maar in de tussentijd hebben ze een bijzondere bijdrage geleverd aan het leven in en langs de rivieren.

Ook in Nederland traden de rivieren in de winter ooit, voor de bedijking, ver buiten hun oevers. Een groot deel van de Betuwe was een overstromingsvlakte van Rijn en Waal, maar nu komt het natuurtype vrijwel nergens meer voor. Dijken houden het water tegen en in de uiterwaarden wordt het water na een hoogwater zo snel mogelijk afgevoerd. En al zijn afgelopen decennia heel veel processen en leefgebieden in het rivierengebied hersteld, de overstromingsvlaktes vormen nog een missing link.

Ecologisch functioneren

In opdracht van Kennisnetwerk OBN hebben onderzoekers van Kurstjens Ecologisch adviesbureau, Stichting Bargerveen, Bureau Stroming, RAVON en Sovon een literatuurstudie uitgevoerd naar het ecologisch functioneren van natte overstromingsvlaktes en de kansen om deze weer te ontwikkelen. Ze brachten onder andere de opbouw van het voedselweb in kaart en de factoren die van belang zijn om het proces in gang te zetten, zoals daglichtlengte en watertemperatuur. Ook de kansen die overstromingsgebieden bieden voor verschillende diergroepen zijn bestudeerd. Zo kunnen zowel rivier- als uiterwaardvissen sterk profiteren van overstromingsvlaktes, evenals amfibieën (rugstreeppad, watersalamander) en vogels (watersnip, kwartelkoning, porseleinhoen en roerdomp).

Tijdens het literatuuronderzoek deed zich een unieke kans voor om ook in het veld onderzoek te doen. Na een hoogwater in maart had Staatsbosbeheer afspraken kunnen maken met het waterschap om de sluis in de Buiten Ooij bij Nijmegen te dichten, waarna een natte overstromingsvlakte achterbleef. De onderzoekers zagen binnen acht weken een sterke ontwikkeling van algen, zoöplankton en watermacrofauna.

Kansenkaart

De onderzoekers komen op basis van de onderzoeken op een aantal criteria waaraan een ecologisch goed functionerende overstromingsvlakte moet voldoen:

• Het moet minimaal acht weken, liefst twaalf weken, onder water staan;
• Er moet een verbinding zijn met permanente wateren en hoogwatervrije delen;
• Er moeten gradiënten zijn;
• De vlakte moeten voldoende groot zijn.

Om kansrijke gebieden voor herstel te vinden, zijn deze criteria vergeleken met de omstandigheden in het veld en het gebruik van verschillende uiterwaarden en hun omgeving. Er komen drie clusters naar voren met hoge potentie voor herstel: de Gelderse Poort, Beneden-Waal en de IJssel tussen Zutphen en Zwolle. Daarnaast is ook het Zwarte Water in de monding van IJssel en Vecht een kansrijk gebied. Het resultaat is een kansenkaart waarop de plekken staan waar de ontwikkeling van overstromingsvlaktes op korte en langere termijn realistisch is. Samenwerking tussen verschillende organisaties bepaalt uiteindelijk of deze bijzondere gebieden er ook echt gaan komen. Vooral waterschappen spelen een cruciale rol.

Meer informatie

• OBN-rapport Natte overstromingsvlakten in het rivierengebied: ecologisch functioneren en ontwikkelkansen (pdf; 8,1 MB)
• Kaart kansrijke overstromingsvlaktes (groot formaat) 

Tekst: Koen Moons, Kennisnetwerk OBN
Foto's: Remco Versluijs (leadfoto: overstromingsvlakte Buiten Ooij); Marijn Nijssen
Figuur: OBN-rapport