Zandbraak: van ‘doorbraakkolk’ tot weidevogelrijke polder

Historie de Zandbraak

De Zandbraak is een polder in veenpolder de Zeevang tussen Edam en Warder. Tussen 1775 en 1849 brak de Zuiderzee door de Zeevangzeedijk en ontstond een ‘doorbraakkolk’, een meertje van twaalf hectare groot. De aanwezige veenlaag werd weggeslagen tot de onderliggende kleilaag. In 1866 werd dit meer drooggemalen en vanaf dat moment werd de graslandpolder door lokale melkveebedrijven intensief gebruikt. Dit gebied werd de Zandbraak genoemd.

Afgelopen eeuw ontstond er bij veel regen regelmatig wateroverlast in de polder door particuliere onderbemalingen. Ook nam de weidevogelpopulatie af door de intensivering van de melkveehouderij. Om de waterhuishouding te verbeteren en betere leefomstandigheden te creëren voor weidevogels, werd eind vorige eeuw besloten om de veenpolder Zeevang opnieuw in te richten. Er volgde een ruilverkaveling en begin deze eeuw werd de Zandbraak aan Staatsbosbeheer overgedragen.

Natuurontwikkelingsproject

In 2012 startte Staatsbosbeheer met de uitvoering van natuurontwikkelingsproject de Zandbraak. Het waterpeil in de twaalf hectare grote Zandbraak werd aanzienlijk verhoogd en een anderhalve hectare grote plas met verschillende diepten werd gegraven. Hierdoor konden er verschillende steltlopers rusten en foerageren. Ook is in het midden van de plas een dieper gedeelte gegraven, zodat vissen hier kunnen overwinteren. Het elektrische gemaaltje dat de Zandbraak kurkdroog pompte, is vervangen door een voor vissen passeerbare voorziening. Tevens is het waterpeil aanzienlijk verhoogd, waardoor de sloten breed en jaarrond watervoerend zijn. De laatste afrondende inrichtingswerkzaamheden zijn na het broedseizoen van 2013 uitgevoerd.

Toename van vogelsoorten

Nog voordat de werkzaamheden volledig waren afgerond, zochten verschillende vogelsoorten de Zandbraak al op om hier in het ondiepe water te rusten en foerageren. De jaren daarna zijn deze aantallen verder toegenomen. Inmiddels hoort de Zandbraak tot de vaste plekken waar slaapplaats-tellingen gehouden worden. Tientallen vogelsoorten weten de Zandbraak te vinden, waaronder alle vogelrichtlijnsoorten waarvoor de Zeevang is aangewezen als Natura 2000-gebied. Dit zijn: kleine zwaan, brandgans, goudplevier, kolgans, grauwe gans, smient, kievit, grutto en wulp. Behalve deze soorten zijn hier nog tientallen andere vogelsoorten te zien, waaronder de grote zilverreiger, lepelaar, kemphaan, kluut, pijlstaart, zomer- en wintertaling.

In april en mei staan nu naast groepen slapende IJslandse grutto’s groepjes rustende lepelaars. Daartussen foerageren bonte strandlopers en kluten. Niet zelden zie je hier meer dan duizend vogels in en naast elkaar in het ondiepe water staan. Door de ligging langs de dijk waar onderlangs een openbare weg loopt is de Zandbraak met zijn vogels prachtig te overzien: veel vogelaars hebben de Zandbraak dan ook weten te vinden.

Samenwerking zorgboerderij leidt tot broedvogels

Hoewel de Zandbraak niet is aangelegd als broedgebied, is het intensieve gebruik van deze polder wel aangepast voor weidevogels. Waar de Zandbraak voor 2013 nog onderdeel uitmaakte van verschillende agrarische bedrijven, is deze sinds de herinrichting in pacht gegeven aan de naastgelegen zorgboerderij Artemis. De beheerder van Artemis maait pas nadat de broedvogels vertrokken zijn. Slechts delen van de Zandbraak worden in het broedseizoen extensief beweid. Het vee mag pas de wei in als zeker is dat er geen nesten meer liggen. Dit extensieve gebruik heeft ertoe geleid dat in de Zandbraak, waar bij inventarisaties voor 2013 nooit of nagenoeg geen broedende vogels zijn aangetroffen, nu een populatie broedvogels aan het ontstaan is.

Onderstaande tabel toont het aantal territoria per soort van de afgelopen drie jaar die er in de Zandbraak zijn vastgesteld:

In 2019 zijn er 44 territoria vastgesteld in de Zandbraak. Aangezien de Zandbraak nog maar recent is ingericht, is het zeker niet uit te sluiten dat het aantal broedvogels hier, bij ongewijzigd beheer, de komende jaren nog verder zal groeien.

De vissen van de Zandbraak

Voor de inrichting van de Zandbraak maalde een elektrisch gemaaltje het waterpeil zo laag mogelijk. Ondanks dat troffen we bij een inventarisatie voor de maatregelen een klein aantal tiendoornige stekelbaarsjes aan. Het nieuwe gemaal dat is geplaatst is dubbelwerkend en passeerbaar voor vissen. Dit nieuwe gemaal laat zowel water in als uit het gebied stromen.

Het nieuwe waterpeil in de Zandbraak is flexibel. Het nieuwe gemaal hanteert een boven- en een ondergrens. Als in droge perioden het waterpeil zo laag dreigt te komen dat dit voor de vissen een probleem zou kunnen vormen, dan laat het nieuwe gemaal automatisch water van de boezem de Zandbraak inlopen. Als er veel regen valt, slaat het gemaal pas aan als het grasland onder water komt te staan. Wel mag het er plas dras staan in natte tijden.

Eind 2019 hebben vrijwilligers van RAVON onderzocht welke vissoorten er in de Zandbraak leven. Er werden honderden bittervoorntjes gevangen, tientallen tien- en driedoornige stekelbaarzen, en verder enkele rietvoorns, snoekbaarzen en één karper.

Maatregelen groot succes

Door het graven van een plas, het plaatsen van een nieuw gemaal en het verhogen van de waterstand heeft de Zandbraak zich ontwikkeld tot een weidevogelrijke polder. Er bevinden zich nu niet alleen meer dan duizend foeragerende en rustende vogels, maar ook (dankzij het weidevogelvriendelijke beheer) tientallen broedvogels. De visstand is flink verbeterd en de vismigratie met het boezemwater werkt dankzij het visvriendelijke gemaal.

Meer weten over de historie van de Zandbraak? Lees het uitgebreide boswachtersblog. 

Tekst: Jamie Jenner, Ab van Dorp en Laura van Miltenburg, Staatsbosbeheer
Foto's: Ab van Dorp (leadfoto: Zandbraak in het veld, met op de achtergrond zorgboerderij Artemis; PDOK Viewer; RAVON
Tabel: Peter de Lange, Vogelwerkgroep KNNV/Vereniging voor Veldbiologie Hoorn