Polderhoofdkanaal
Aan de oevers van het Polderhoofdkanaal in Friesland leeft de zeldzame en beschermde waterspitsmuis. Het kanaal was voorheen afgesloten, maar toen het in 2015 werd opengesteld voor recreatieve scheepsvaart, wist niemand wat de gevolgen zouden zijn voor de kleine populatie waterspitsmuizen. Om een vinger aan de pols te kunnen houden en zo nodig bij te sturen, is een meerjarig monitoringsprogramma opgesteld voor deze soort. Daarbij werd gebruik gemaakt van zogenaamde lifetraps, waarmee de muizen levend gevangen en weer losgelaten kunnen worden. Door de hoge dichtheden waarin muizen voorkomen, kunnen muizenonderzoekers die gebruik maken van deze vangstmethode vaak rekenen op goede vangsten. Met dit grootschalige monitoringsonderzoek werden waterspitsmuis, dwergspitsmuis, bosspitsmuis, huisspitsmuis, veldmuis, aardmuis, rosse woelmuis, bosmuis, dwergmuis, huismuis en bruine rat gevangen: samen goed voor 1225 vangsten. Het gebeurt echter maar zelden dat daar een muis met een afwijkend gekleurde vacht tussen zit. De ecologen van JM ecologie hadden erg veel geluk en vingen op één locatie, drie jaar uit elkaar, twee melanistische muizen van verschillende soorten.
2016 – Dwergmuis
In 2016 werd in één van de vallen aan de noordkant van het Polderhoofdkanaal een melanistische dwergmuis gevangen. Een unicum, want in de literatuur staat slechts één andere waarneming vermeld van een zwartgekleurde dwergmuis in Nederland. Deze kleine muisjes hebben normaal een lichtbruin gekleurde bovenkant en een vuilwitte onderkant, maar bij dit exemplaar was de vacht grotendeels zwartgekleurd met enkele donkerbruine delen.
2019 – Veldmuis
Nog groter was de verbazing toen drie jaar later, in 2019, op nagenoeg dezelfde locatie, weer een zwarte muis uit één van de vallen tevoorschijn kwam.
Dit keer was het een veldmuis. Ook deze soort is normaalgesproken bruin van kleur, maar dit exemplaar had een volledig diepzwarte vacht. Hoewel de veldmuis één van de algemeenste muizensoorten van Nederland is, zijn er in de literatuur geen andere vermeldingen van volledig melanistische veldmuizen in Nederland gevonden. In de database van Waarneming.nl zijn echter wel vijf waarnemingen te vinden van afwijkend gekleurde exemplaren, waarvan er een aantal gedeeltelijk of grotendeels zwart gekleurd zijn. In de Veldgids Europese Zoogdieren (Twisk, P., van Diepenbeek, A., Bekker, J.P., 2010) wordt ook vermeld dat diverse genetische en geografische kleurvariaties bestaan.
Melanisme
Melanisme (of pseudomelanisme, waarbij een groot deel van het lichaam zwart gekleurd is) is een genetische afwijking waarbij een individu uitzonderlijk veel donker pigment produceert. Bij sommige diersoorten, zoals de adder, komt dit vrij veel voor omdat het voordelen biedt om te overleven. Bij Nederlandse muizensoorten wordt er echter zeer sporadisch melding gemaakt van zwarte of melanistische dieren. Alleen van de woelrat, een soort uit dezelfde familie als de veldmuis, is bekend dat er regelmatig zwarte dieren voorkomen. Of de vondst van twee melanistische muizensoorten op vrijwel exact dezelfde locatie puur toevallig is of dat er een gemeenschappelijke oorzaak is, valt niet met zekerheid te achterhalen. In het Handbuch der Sauge-tiere Europas (Böhme, 1978) staat vermeld dat temperatuur en luchtvochtigheid van invloed kunnen zijn op de vachtkleur. Het blijft daardoor gissen naar de verklaring voor deze twee bijzondere muizen, maar mooi zijn ze wel.
Auteurs: Remco Ploeg & John Melis, JM Ecologie en Maurice La Haye, Zoogdiervereniging
Foto’s: John Melis