Circulaire economie en ons natuurlijk kapitaal: hoe zit dat?
Atlas Natuurlijk KapitaalNatuurlijk kapitaal, dat klinkt mooi, maar wat is het? Met natuurlijk kapitaal bedoelen we alle diensten en voorraden die de natuur ons biedt. Zowel in het verleden, als nu en in de toekomst. Dit natuurlijk kapitaal kan fungeren als ecosysteemdienst, een dienst die de natuur aan mensen levert. Soms zijn deze ecosysteemdiensten zichtbaar. Denk bijvoorbeeld aan kustbescherming, waarbij duinen en zandbanken onze kust beschermen tegen overstroming. Of verkoeling in de stad, waarbij bomen en planten als een natuurlijke airconditioning de warmte in een stad omlaagbrengen. Sommige ecosysteemdiensten zijn minder zichtbaar, zoals koolstofvastlegging. Zo zorgen groeiende bossen voor een vermindering van het koolstofdioxide (CO2) in de lucht. Bestuiving door insecten levert als ecosysteemdienst een vitaal element aan de voedselproductie. Een substantieel deel van de productie van een aantal Nederlandse gewassen is hiervan afhankelijk. Kijk voor een overzicht van ecosysteemdiensten op de Atlas Natuurlijk Kapitaal.
Vraag groter dan aanbod
Met het natuurlijk kapitaal is het net als met elk kapitaal. Je kunt het zodanig beheren dat de waarde behouden blijft of zelfs groeit, maar het kan ook verminderen. Bijvoorbeeld als er meer van wordt gebruik dan erbij komt. Hoe is het met het natuurlijk kapitaal in Nederland gesteld? Volgens de Graadmeter Diensten van Natuur (Planbureau van de Leefomgeving en Wageningen UR) is er een negatieve trend de afgelopen twintig jaar. Het aanbod van diensten uit de natuur neemt af of blijft in het gunstige geval stabiel, terwijl de vraag groeit.
Trend ombuigen
Willen we ons natuurlijk kapitaal behouden, moeten we deze trend ombuigen. Wellicht biedt de circulaire economie uitkomst. De circulaire economie neemt weliswaar (de naam zegt het al!) het economische systeem als uitgangspunt. Bij het natuurlijk kapitaal staan de draagkracht van ecosystemen en de natuur centraal. Beide systemen delen echter het uitgangspunt dat de welvaart uiteindelijk te lijden heeft van overexploitatie van natuurlijke hulpbronnen. De circulaire economie en het natuurlijk kapitaal kunnen elkaar versterken. Dan is het belangrijk om onze ecosystemen beter in kaart te brengen en zo de kansen van ecosysteemdiensten beter te benutten. Het Natuurlijk Kapitaal (NK-model) probeert de maatschappelijke waarde van ecosystemen in kaart te brengen. In de Atlas Natuurlijk Kapitaal staan een aantal kaarten die volgens dit NK-model zijn berekend.
Circulaire economie en ons natuurlijk kapitaal
Even terug naar ons vorige Nature Today-artikel. De circulaire economie biedt een ander perspectief op productieprocessen. Deze worden niet meer lineair ingericht van grondstof naar product naar afval, maar volgt de natuurlijke kringloop. Afval vormt de grondstof voor nieuwe producten en daarnaast gaat het om het minimaliseren van grondstofgebruik door hergebruik van producten, onderdelen en hoogwaardige grondstoffen. Natuurlijk kapitaal kan slimme innovatieve oplossingen bieden voor de circulaire economie en zorgt voor minder materiaalbehoefte. In het meest gunstige geval gaat zowel natuur als economie erop vooruit en is er sprake van een win-win-situatie. In het Rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050 formuleert het kabinet drie strategische doelstellingen. Hiermee wil zij de economie ombuigen naar een duurzaam gedreven, volledig circulaire economie in 2050. Welke ecosysteemdiensten zouden kunnen helpen bij het bereiken van deze doelstellingen?
Wegbermen beter benutten
Wegbermen bieden circulaire kansen die gebruikt kunnen worden om te voldoen aan de eerste doelstelling ‘het hoogwaardig benutten van grondstoffen in bestaande ketens.’ Wegbermen beschermen ons op natuurlijke wijze tegen wind en geluid. Bloemrijke bermen dragen bij aan de biodiversiteit. Verder kunnen bermen fijnstof opvangen en zorgen zij zo voor een betere luchtkwaliteit. Maar de circulaire kansen van wegbermen als ecosysteem worden onvoldoende benut. Terwijl er genoeg bermafval is. Nu wordt afval van bermgras vaak afgevoerd, gestort of gecomposteerd. Dit is een kostenpost en bij de compostering komt methaan vrij. Zonde, want dit afval kun je gebruiken als grondstof voor nieuwe producten, dus als productieve ecosysteemdienst! Zo werken in de proef Van berm tot bladzijde diverse partijen samen om grasachtige biomassa om te zetten in een alternatieve grondstof voor de productie van papier. Het resultaat: geen hoge kosten voor het afvoeren van bermgras en de productie van duurzaam karton! Rijkswaterstaat experimenteert ook met toepassingen van bermgras zoals de biobased vangrail in Zeeland en biobased bankjes om het straatbeeld te verduurzamen.
Mogelijk biedt bermgras ook kansen als biogas. Met de droge vergisting van bermgras kan hernieuwbare energie worden geproduceerd. Uit een rapport van Alterra Wageningen (3,7 MB) blijkt dat de droge vergisting van bermgras een besparing oplevert ten opzichte van aardgasgebruik op de broeikasgasemissie. Bruto bedraagt deze besparing circa 150 ton per 1000 ton bermgras; netto is de besparing ruim 60 ton. Zie ook de praktijkproef van Rijkswaterstaat en Hooghiemraadschap De Stichtse Rijnlanden in de provincie Utrecht.
Bermgras kan als grondstof hoogwaardiger worden benut in de keten, maar wel binnen bepaalde grenzen en met beleid. Want de ene berm is de andere niet. Bermen hebben als ecosysteemdienst bovendien verschillende functies. Op de Atlas Natuurlijk Kapitaal vindt u de kaart Biomassa – bermmaaisel. Deze geeft de potentiële hoeveelheid bermmaaisel (kton) langs wegen buiten de bebouwde kom in een gemeente weer.
Hout als duurzame grondstof
Hout biedt als duurzaam geproduceerde, hernieuwbare en algemeen beschikbare grondstof kansen om niet duurzaam geproduceerde grondstoffen te vervangen. Dat sluit aan bij de tweede strategische doelstelling 'het vervangen van fossiele, kritieke en niet duurzaam geproduceerde grondstoffen door duurzaam geproduceerde, hernieuwbare en algemeen beschikbare grondstoffen'. Hout kun je duurzaam produceren, want er zijn relatief weinig fossiele brandstoffen nodig om hout te kappen, te vervoeren of te bewerken. Ook is hout als grondstof hernieuwbaar, want je kunt steeds nieuwe bomen planten. En groeiend hout draagt bij aan vermindering van de CO2-uitstoot. Als ecosysteemdienst is hout ook circulair in te zetten. Toepassingen van hout in bijvoorbeeld de bouw kunnen als alternatief dienen voor het gebruik van steenachtige materialen, metalen of kunststoffen. Een mooi voorbeeld van hout als alternatief voor andere materialen is de houten verkeersbrug in Sneek. Dit is de eerste houten brug in Nederland in de zwaarste verkeersklasse. Of wat te denken van HAUT aan de Amstel, de hoogste houten woontoren in Nederland. Ook het afval van hout kun je gebruiken: zie hiervoor het demonstratietraject van TNO en een aantal andere bedrijven. Hierin worden hardhouten deuren die normaal op de vuilnishoop gaan, tot nieuwe deuren en andere producten verwerkt.
Kortom, hout biedt kansen voor de circulaire economie. Echter, voor een verhoogde inzet van hout is meer hout nodig. Het Actieplan Bos- en Hout biedt perspectief. Dit zet in op een verhoging van de houtproductie met 1,2 miljoen per jaar. De kaart De potentiele houtoogst van stamhout op de Atlas Natuurlijk Kapitaal laat kansen zien voor extra houtproductie.
Zeewier als nieuwe ecosysteemdienst
De derde doelstelling luidt ‘het ontwikkelen van nieuwe productiemethodes, nieuwe producten en het bevorderen van nieuwe manieren van consumeren.’ Daar biedt zeewier als nieuwe ecosysteemdienst kansen. Zeewier heeft geen kostbare landbouwgrond nodig, dus de bodem wordt niet verder uitgeput. Zeewier als nieuwe grondstof kan helpen om de overgang te maken van een economie die draait op fossiele grondstoffen naar een economie die draait om biomassa als grondstof. Uit het rapport Zeewier en natuurlijk kapitaal (pdf: 744 KB) van Wageningen UR blijkt dat zeewierteelt op verschillende manieren kan dienen als ecoysteemdienst. Als productiedienst van voedsel (zeewier is rijk aan eiwitten), maar ook als grondstof voor onder andere bioplastics en de groene chemie. Als regulerende dienst kan zeewierteelt onder andere bijdragen aan het reguleren van de stroming en golfslag. Hierdoor is er in windparken minder onderhoud aan windturbines nodig.
Zo biedt zeewier allerlei kansen voor het ontwikkelen van nieuwe producten en een nieuwe manier van consumeren. De zeewierteelt in de Noordzee staat echter nog in de kinderschoenen. Wat nu beschikbaar is, zijn de resultaten van kleinschalige pilots en studies uit andere zeeën. Er zijn meer onderzoek en meer pilots gericht op de Noordzee nodig. Maar als nieuwe ecosysteemdienst biedt de zeewierteelt zeker potentie. Op de kaart Macroalgenproductie in de Noordzee van de Atlas Natuurlijk Kapitaal zijn de gebieden te zien die mogelijk geschikt zijn voor de productie van bruinwier (Laminaria digitata). 
Nederland circulair in 2050?
Hierboven worden slechts enkele van de vele manieren waarop ons natuurlijk kapitaal inzetbaar is om de circulaire economie dichterbij te brengen beschreven. Nederland in 2050 volledig circulair? Het zou mooi zijn!
Tekst: Jeannine Brand, Atlas Natuurlijk Kapitaal
Kaarten: Atlas Natuurlijk Kapitaal
Foto's: Atlas Natuurlijk Kapitaal; Pixabay; Kars Veling; Staatsbosbeheer