Spiesmeldes op Groningse vluchtheuvels

Spiesmelde (Atriplex prostrata) en Gesteelde spiesmelde (Atriplex longipes) zijn soorten die veel op elkaar lijken. Nog niet zolang geleden werden ze nog niet als afzonderlijke soorten gezien, maar als variëteiten binnen één zeer variabele soort. Spiesmelde is een algemene soort die verspreid over het hele land voorkomt. Gesteelde spiesmelde is veel meer een kustplant, maar de verspreiding van de soort is slecht bekend. Uit de hele provincie Groningen was tot najaar 2018 geen enkele vondst bekend, totdat er in september 2018 op Rottumeroog zowel Gesteelde spiesmelde als de hybride van Gesteelde spiesmelde en Spiesmelde (Atriplex x gustafssoniana) werd gevonden.

Gesteelde spiesmelde en Spiesmelde zijn het best van elkaar te onderscheiden op basis van de vruchtkleppen. Zo heeft Spiesmelde kleine, gelijkvormige, ongesteelde vruchtkleppen. Gesteelde spiesmelde en de hybride met Spiesmelde hebben twee typen vruchtkleppen; kleine ongesteelde (de meeste) en veel grotere die gesteeld zijn (een aantal). Bij de Gesteelde spiesmelde is de steellengte tenminste één centimeter of zelfs nog langer en de lengte van de vruchtkleppen één tot drie centimeter, bij de hybride is de vruchtsteel korter dan één centimeter en zijn de vruchtkleppen één tot tweeëneenhalve centimeter lang.

De zoektocht

Afgelopen oktober is het Groningse buitendijkse gebied van Lauwersoog tot Nieuwe Statenzijl, een afstand van 35 kilometer, steekproefsgewijs afgezocht. Oktober is een gunstige maand, aangezien de planten dan uitgegroeide vruchtkleppen hebben, wat de herkenning vergemakkelijkt. In totaal werden er verspreid over het hele Groningse kustgebied 115 groeiplaatsen met ruim 1150 exemplaren van de hybride met Spiesmelde gevonden en 51 groeiplaatsen met 90 exemplaren van Gesteelde spiesmelde. In totaal zijn er dus 13 maal zoveel exemplaren van de hybride aangetroffen dan van de Gesteelde spiesmelde zelf. Zowel de hoogste aantallen van Spiesmelde als de hybride zijn gevonden in het centrale kustgebied op de kwelders van de Noordpolder (36% en 45%), de aangrenzende Lauwerpolder en de meer westelijk gelegen Negenboerenpolder (ieder 14% en 18%).

Ecologie

Zowel Gesteelde spiesmelde als de hybride zijn te vinden op de hoogste delen van de kwelders, vlak (zo'n twintig meter) voor de zeedijk. Hier bevinden zich vluchtheuvels waarop het vee, meestal schapen, zich bij extreem hoog water kan terugtrekken. Doordat de heuvels voorzien zijn van drinkbakken, is het een komen en gaan van dorstige dieren. Door de intensieve begrazing en betreding wordt de bodem sleets en raakt bezaaid met mest dat maar langzaam verteert. Deze opengetrapte, kale plaatsen, waar de geur van urine en ammoniak nadrukkelijk aanwezig is, zijn favoriet bij zowel de Gesteelde spiesmelde als de hybride. Door de hoge begrazingsdruk zijn de planten veelal gereduceerd tot armetierige stengels met enkele overgebleven bladresten en vruchtkleppen. Om te kunnen overleven zijn de stengels dicht tegen de grond aangedrukt, terwijl ook de ‘toppen’ niet ver boven het ‘maaiveld’ uitsteken. Doordat de stengels naar alle kanten door blijven groeien krijgen veel planten de vorm van een afgeplatte pannenkoek van wel een meter in doorsnee.

Vloedmerk

Volgens diverse bronnen zouden zowel Gesteelde spiesmelde als de hybride met Spiesmelde gebonden zijn aan vloedmerken in duinen en aan rotskusten. Hoewel op de hooggelegen Groningse kwelders steeds vloedmerken aanwezig waren, deden deze geen dienst als vestigingsplaats. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat ze uitsluitend uit afgestorven plantenresten en ander organisch materiaal bestonden, dus zonder dierlijke mest. Zo kwam het nogal eens voor dat groeiplaatsen op mestrijke plekken op slechts één of enkele meters van een vloedmerk verwijderd waren. Toch was er een uitzondering waarbij Gesteelde spiesmelde en de hybride met Spiesmelde wel op een vloedmerk groeiden, namelijk aan de voet van een zeedijk bij de Eemshaven. Dit vloedmerk bleek echter doordrenkt te zijn met schapenmest dat van de dijk was afgerold. Met andere woorden: het belang van vloedmerken als groeiplaats voor Gesteelde spiesmelde en de hybride met Spiesmelde is in het Groningse kustgebied verwaarloosbaar.

Spiesmelde

Behalve Gesteelde spiesmelde en de hybride met Spiesmelde groeit in het buitendijkse gebied ook Spiesmelde zelf. Spiesmelde koloniseert vooral de lagere delen van de kwelders (de middenkwelders) en groeit er vaak met meer dan duizend exemplaren. Op de hoge(re) kwelders handhaaft ze zich mondjesmaat en bezet er de spaarzaam aanwezige lage(re) plekken: randen van greppels, oevers van diepe afwateringssloten en steile slootkanten. Waar Spiesmelde groeit, is het vergeefs zoeken naar Gesteelde spiesmelde of de hybride en omgekeerd!

Spiesmelde staat niet alleen op minder stikstofrijke plaatsen dan Gesteelde spiesmelde en de hybride, maar lijkt ook minder goed bestand tegen uitdroging. Als gevolg van de wekenlange droogte op de meeste kwelders waren half oktober honderden Spiesmeldes afgestorven, terwijl Gesteelde spiesmelde en de hybride op de hoge delen er nog fris en groen bij stonden! Mogelijk dat hun vetplantachtig uiterlijk - met dikke, vlezige bladeren voorzien van een dikke waslaag - hieraan heeft bijgedragen.

Ook in Friesland

Tijdens de onderzoeksperiode is ook een aantal malen het buitendijkse gebied van Noord-Friesland tussen Lauwersoog en Breezanddijk (Afsluitdijk) bezocht. En ook hier met succes. Gesteelde spiesmelde werd op zeven van de negen willekeurig gekozen locaties gevonden, de hybride zelfs op alle locaties. Voorlopig lijkt het erop dat het voorkomen van de drie soorten spiesmeldes langs de Friese kust een afspiegeling is van die van de Groningse kust. Waarschijnlijk zijn zowel Gesteelde spiesmelde als de hybride veel algemener in Noord-Nederland dan tot nu toe werd verondersteld.

Tekst en foto's: Guus de Vries, FLORON