Uiterst zeldzame Aardsterachtige aardappelbovist bij Huis ter Heide

Op een excursie bij Huis ter Heide in de provincie Utrecht verraste een van de deelnemers ons vorig jaar met de mededeling dat hij vlakbij het vliegveld Soesterberg merkwaardige paddenstoelen had gevonden, maar dat deze er niet erg fotogeniek uitzagen. Dit jaar was dat wel het geval en wie zin had werd uitgenodigd om daar in de bewuste berm bij Huis ter Heide te gaan kijken. Inderdaad vonden we daar een 'uitgevouwen' exemplaar van een soort die we niet kenden. De vinder had echter al contact gehad met een specialist in buikzwammen. Deze had bevestigd dat het om de Aardsterachtige aardappelbovist (Scleroderma polyrhizum) ging, een soort die zeer zeldzaam in Nederland voorkomt: hij is maar van 2 atlasblokken bekend. In tegenstelling tot vorig jaar stonden er nu meerdere puntgave exemplaren, die ik goed heb kunnen fotograferen.

Aardsterachtige aardappelbovist

De Aardsterachtige aardappelbovist groeit eerst iets onder de grond zoals een truffel, maar komt later tevoorschijn om als een (aard)ster open te gaan. Het is niet duidelijk of de soort van organisch dood materiaal (saprofytisch) leeft of wellicht in symbiose met bepaalde soorten bomen (mycorrhiza's vormend). De bewuste berm zal zeker ook later dit jaar kunnen rekenen op belangstelling van mycologen die hier meer over te weten willen komen.

De Aardsterachtige aardappelbovist kan tot 15 centimeter groot worden en groeit op open, zonnige plaatsen op zandige bodem, vaak langs wegen met bomen. Bij het doorsnijden van de paddenstoel merk je door de dikte (5 millimeter of meer) van de stevige, bruine schil (peridium) dat het toch geen aardster is. De harde huid die ook zijn genusnaam Scleroderma verklaart*, is aanvankelijk min of meer glad, maar ziet er later meer 'pokdalig' uit en is vaak bedekt met aarde en ander deeltjes van de strooisellaag. Bij aanraking verkleurt het oppervlak enigzins rood- tot geelachtig. Bij rijping splijt het oppervlak aan de bovenkant open in een aantal onregelmatig gevormde, dikvlezige slippen, waarbij de sporenmassa vrij komt te liggen. De sporen zijn min of meer rond en meten tussen de 7 en 10 micrometer. De spore is bedekt met wratjes die deels verbonden zijn. Alle soorten van het genus Scleroderma bevatten een toxische stof die de spijsvertering ontregelt. In het stervormige stadium lijkt hij helemaal niet op de andere aardappelbovisten (Scleroderma spec.) waarvan de meeste bij ons zeer algemeen voorkomen, zoals de gele aardappelbovist (Scleroderma citrinum), de Wortelende aardappelbovist (Scleroderma verrucosum) en de Kleine aardappelbovist (Scleroderma areolatum). De Aardsterachtige aardappelbovist heeft in Europa een overwegend zuidelijke verspreiding. Het nieuwe voorkomen in Nederland zal derhalve te maken hebben met de opwarming van ons klimaat.

Eerste vondst in Nederland

De eerste vondst van de Aardsterachtige aardappelbovist (Scleroderma polyrhizum) in Nederland dateert van 12 oktober 2014. Ze werd toen in meerdere exemplaren op de stuwwal van Molenhoek bij Nijmegen gevonden. De aangever van deze nieuwe soort stelde voor om deze eigenaardige buikzwam de naam Aardsterachtige aardappelbovist te geven; dat voorstel werd door de Commissie Nederlandse Namen (CNN) overgenomen.

*Sklëros = hard; derma = huid

Tekst en foto's: Bert Tolsma, Nederlandse Mycologische Vereniging
Kaartje: Verspreidingsatlas.nl