In de afgelopen 40 jaar zijn vrijwel alle orchideeënsoorten in Nederland achteruitgegaan en op de Rode Lijst met bedreigde soorten terechtgekomen. De kwetsbaarheid van orchideeën kan verklaard worden door de hoge eisen die zij stellen aan hun groeiplaats. Tevens hebben ze een langzame groeicyclus: de ontwikkeling van zaad tot de eerste bloei kan jaren duren. Landinrichting, bemesting, ontwatering en verkeerd beheer (bijvoorbeeld maaien voor de bloeitijd) zijn belangrijke oorzaken van de achteruitgang van de orchideeën in Nederland. Een andere veel voorkomende bedreiging is het uitsteken van orchideeën.
Vanwege hun kwetsbaarheid zijn veel soorten orchideeën al sinds lange tijd wettelijke beschermd. Onder de huidige Flora en Faunawet genieten ruim 40 soorten wettelijke bescherming. Onder de nieuwe Wet Natuurbescherming blijven er nog maar een tiental over: Groene nachtorchis, Bruinrode wespenorchis, Geelgroene wespenorchis, Dennenorchis, Honingorchis, Bokkenorchis, Groenknolorchis, Vliegenorchis, Bergnachtorchis en Zomerschroeforchis. Over het algemeen zijn dit zeldzame tot zeer zeldzame soorten die in hoofdzaak in beschermde natuurgebieden voorkomen. De overige ruim 30 soorten Nederlandse orchideeën, waaronder een aantal zeer zeldzame en ernstig bedreigde, zijn straks vogelvrij.
De Bijenorchis is een van de weinige orchideeën die het de laatste jaren wat beter verging. Vanouds is ze te vinden op de kalkgrashellingen in Limburg, waar zij echter gestaag achteruit gaat. In het westen van het land is de Bijenorchis recent toegenomen. Hier groeit zij in bermen, langs sloten en op industrieterreinen. Lange tijd was deze orchidee landelijk een vrij zeldzame soort, maar in de aflopen 20 jaar heeft zij haar areaal en noordelijke en oostelijke richting uitgebreid. Bijenorchis heeft geprofiteerd van het verschralingsbeheer, waarin bermen (laat) gemaaid worden en het maaisel afgevoerd wordt.
Mogelijke gevolgen Wet Natuurbescherming
Als met inwerking treden van de nieuwe Wet Natuurbescherming de Bijenorchis en andere orchideeën hun beschermde status verliezen, vrezen FLORON en de Werkgroep Europese Orchideeën (WEO) voor een achteruitgang van deze soorten buiten de beschermde natuurgebieden. Groenbeheerders hoeven dan geen rekening meer te houden met de aanwezigheid van orchideeën. Dit betekent onder andere dat maaibeurten niet meer uitgesteld hoeven te worden tot na de bloeitijd en de zaadzetting van orchideeën en dat het maaisel niet meer afgevoerd wordt. Te vroeg maaien is funest voor veel orchideeën.
En nu?
De Rijksoverheid heeft de uitvoering van de Wet Natuurbescherming uitbesteed bij de provincies. De wet vereist vanuit de provincies “de nodige maatregelen” voor behoud of herstel van bedreigde of speciaal gevaar lopende soorten, zoals Rode Lijstsoorten, maar de manier waarop hier invulling wordt gegeven is aan de provincies. Zij hebben de bevoegdheid om bijzondere provinciale natuurgebieden en bijzondere provinciale landschappen aan te wijzen. Hoewel de wet hier niets over zegt zouden provincies soorten als provinciaal beschermde soorten kunnen aanwijzen. De Rijksoverheid en provincies werken samen aan de (provinciale) implementatie van de Wet Natuurbescherming. FLORON en WEO hopen dat zij voldoende rekening houden met de soorten die nu buiten de boot vallen.
De gedragscodes blijven behouden in de nieuwe Wet Natuurbescherming. In een gedragscode wordt per bedrijfstak afspraken gemaakt over hoe bij uitvoering van (beheers)werkzaamheden rekening gehouden wordt met beschermde flora en fauna. Er zou veel te winnen zijn als er in gedragscodes ook zou worden vastgelegd hoe er bij werkzaamheden rekening kan worden gehouden met niet wettelijk beschermde, maar wel bedreigde Rode Lijstsoorten.
Wat kan jij doen voor de Nederlandse orchideeën?
Gelukkig worden alle Nederlandse orchideeën tot de invoering van de nieuwe Wet Natuurbescherming op 1 januari 2017 nog wettelijk beschermd door de Flora- en Faunawet. Onbestendig beheer heeft voorlopig nog gevolgen en het uitsteken van orchideeën is tot die tijd strafbaar. Overtredingen kunnen nu nog gemeld worden bij de Rijksdienst van Ondernemend Nederland. Worden er groeiplaatsen van orchideeën op gronden die bij een gemeente in beheer zijn verstoord, dan kan dat in veel gemeenten gemeld worden met de App Buiten Beter. Ook na de invoering van de Wet Natuurbescherming kan je hier verstoringen van orchideeën blijven melden. Deze meldingen dragen bij aan het in kaart en onder de aandacht brengen van dit probleem.
In de uitzending van Vroege Vogels van 17 juli vertellen Baudewijn Odé (FLORON) en Joop ten Dam (WEO) meer over dit onderwerp.
Tekst: Leonie Tijsma, FLORON; Joop ten Dam, Werkgroep Europese Orchideeën (WEO)
Foto's: Joop ten Dam, Werkgroep Europese Orchideeën (WEO)