1, 2, 3, 4, hoedje van ... tonderzwam

Bericht uitgegeven door Natuurpunt Studie [land] op [publicatiedatum]

De voorbije dagen werden gekenmerkt door lichte nachtvorst. Bij vriesweer zijn zelfs typische winterpaddenstoelen nog amper te vinden. Maar tonderzwammen vind je het hele jaar door. Al eeuwen geleden ontdekten onze voorouders dat hun harde vruchtlichamen voor talloze doeleinden konden worden aangewend.

Tonderzwammen zijn momenteel een algemene verschijning in de Vlaamse bossen. Maar dat is lang niet altijd zo geweest. Ze tasten verzwakte, levende bomen aan en ruimen dood hout op, eens de boom afgestorven is. Halverwege de vorige eeuw was het de gewoonte bossen 'mooi' op te ruimen: dood hout werd zo snel mogelijk verwijderd. Maar doordat nieuwe ecologische inzichten hun ingang vonden in duurzaam bosbeheer, werd steeds meer aandacht besteed aan het behoud van dood hout. Dood hout brengt immers leven in het bos. Hierdoor kregen houtzwammen aanzienlijk meer kansen. Deze Nederlandse grafiek illustreert treffend de spectaculaire opmars van de Echte tonderzwam (Fomes fomentarius), een soort die vooral op dikke bomen, voornamelijk beuk, groeit.

Eeuwen geleden ontdekte de mens een bijzondere eigenschap van tonderzwammen: de zachtere inhoud van de paddenstoel kan - na fijnkloppen - immers worden verwerkt tot een ontvlambare stof, die ook wel 'tondel' wordt genoemd of 'amadou' in het Frans. Al duizenden jaren geleden werden tonderzwammen (vroeger gekend als tondelzwammen) gebruikt om vuur te maken, met behulp van vuurstenen. Toen in 1991 in een Oostenrijkse gletsjer de ijsman Ötzi werd ontdekt, bleek die na onderzoek meer dan 5000 jaar oud te zijn. Maar wat vooral opmerkelijk was:  Ötzi had een tonderzwam op zak! Tonderzwamextract werd tot in de 18de eeuw gebruikt om vuur aan te maken, bv. in de eerste aanstekers. 

Maar het menselijk nut van tonderzwammen bleek meervoudig. Rond 400 voor Christus vermeldde Hippocrates al de medicinale eigenschappen ervan. Het weefsel werkt ontstekingsremmend, heeft een sterke bloedstelpende werking en werd gebruikt als compres avant la lettre. In India stond het dan weer bekend als een laxeermiddel terwijl tonderzwamextract in Canada hielp tegen arthritis. Bovendien wees recent onderzoek uit dat vocht dat uit tonderzwammen onttrokken wordt, een verlaging van de suikerspiegel teweegbrengt.

Maar niet alleen de inhoud van tonderzwammen werd door de mens benut, ook het eigenlijke vruchtlichaam bleek interessant. De vruchtlichamen kunnen in uitzonderlijke gevallen tot een meter groot, vijftien kilo zwaar en dertig jaar oud worden. Uit dergelijke kanjers kunnen vakmannen onverwachte producten maken. Vooral in Oost-Europa (Hongarije en Roemenië) worden hieruit onderleggers en inlegwerk gefabriceerd. Nog leuker: tonderzwamhoedjes! Hoe je uit een tonderzwam een hoedje kan maken, wordt in dit (10 minuten-lange) filmpje gedemonstreerd.

Misschien zijn tonderzwammen wel de meest functionele paddenstoelen in onze bossen. Niet alleen vervullen ze een belangrijke ecologische functie (naast parasiet en saprofyt vormen ze een eigen ecosysteem, bv. voor kevers die hun volledige levenscyclus in tonderzwammen doormaken), ook blijken ze dus op tal van manieren bruikbaar voor de mens. Alleen opeten kunnen we ze niet!

Tekst: Roosmarijn Steeman & Wim Veraghtert, Natuurpunt Studie
Foto's: Leo Janssen, Wikipedia