Terwijl de koeien knabbelen van de wilg, ziet boer Jan Willem de biodiversiteit terugkomen

De natuur is dankzij de intensivering van de landbouw op veel plekken naar de randen van het boerenbedrijf verbannen. Monoculturen, kunstmest en bestrijdingsmiddelen, bloemloze velden vol raaigras – bijen, vlinders, vogels en kleine zoogdieren hebben er weinig te halen. Ook onder de grond heeft de biodiversiteit het moeilijk.

Gelukkig ziet een groeiende groep boeren nut en noodzaak van een ander verhaal. Een verhaal waarin bomen en struiken een rol spelen. Zo ook melkveehouder Jan Willem Breukink uit Brummen. Zijn verhaal begint niet bij zijn hazelnoten en ook niet bij de koeien. Het begint bij de bodem. En bij zijn vrouw Michaela (werkzaam voor LTO Noord), die op een dag thuiskomt en gepassioneerd vertelt over het bodemvoedselweb. Over het samenspel tussen micro-organismen en plantenwortels. Over het belang van een complexe, levende bodem, essentieel om voedingsstoffen beschikbaar te maken en water vast te houden.

Ze raakt een snaar. Want snijmais en Engels raaigras, moet Breukink bekennen, dragen met hun korte wortels weinig aan die bodem bij. Bomen, daarentegen, wortelen diep, en kunnen dat bodemvoedselweb enorm versterken. Zijn interesse voor agroforestry is gewekt.

Koeien weten het wel

Breukink houdt 180 koeien op 116 hectare langs de IJssel en dat doet hij steeds meer natuurinclusief, met kruidenrijk grasland, zonder kunstmest en bestrijdingsmiddelen. “Er loopt van alles vast omdat we natuurlijke processen zijn kwijtgeraakt. Als we paardenbloem en zuring zien, dan zien we een probleem. Zo zijn we opgeleid. Maar koeien zijn er dol op. En het is een signaal van te weinig calcium in de bodem. Die balans kun je herstellen door bijvoorbeeld eierschalen te strooien”.

Breukink zoekt naar manieren om die natuurlijke processen weer een plek te geven. Het aanplanten van bomen en struiken past daarbij. En niet alleen vanwege hun nut voor de bodem. Bomen en struiken leveren oogst van vruchten en noten. Hagen beschermen vee tegen wind en felle zon. En koeien knagen graag aan houtige gewassen. “Houtige gewassen zijn een natuurlijke apotheek. Zo zit een wilg vol aspirine. Iemand van het Louis Bolk Instituut vertelde mij dat runderen bij voorkeur 10 tot 15 procent van hun eten uit houtige gewassen halen. Koeien zijn dit niet verleerd”. 

Biodiversiteit als bijvangst

En net zo belangrijk: bomen en struiken bieden plek aan vogels, kleine zoogdieren en insecten. “Biodiversiteit is misschien geen hoofddoel maar wel prachtige bijvangst”, legt Dyon Temming uit. Temming begeleidt vanuit het Agroforestry Netwerk Gelderland boeren die interesse hebben in deze vorm van landbouw. “Elke boom die je plant zorgt voor veiligheid, een plek voor voortplanting, voor verbinding. Kies je inheemse soorten, dan leveren bomen ook nog voedsel. Met bomen en struiken ontstaat vanzelf een mozaïekbeheer: variatie in het beheer, waardoor een afwisselend beeld ontstaat met korte vegetatie, langere vegetatie, struiken en bomen. Allemaal kleine habitats met heel veel biodiversiteit. Na een paar jaar kun je echt gaan genieten van al het leven dat ontstaat. Dat levert voordelen voor een boer, zoals plaagbestrijding en bestuiving. Maar het is ook esthetisch en goed voor de biodiversiteit. Bomen en struiken plant je niet alleen voor jezelf”.

Vanuit het bedrijf

Een groeiende groep boeren loopt warm voor agroforestry, en dat is goed nieuws voor natuur en landschap. Neem melkveehouder Breukink, die acht jaar geleden begon met 35 verschillende soorten hazelnoten, inmiddels 400 meter voederhaag voor zijn koeien heeft geplant en de biodiversiteit verder ziet terugkeren.

Het landelijke Agroforestry Netwerk probeert de beweging de wind verder in de zeilen te geven. “In zeventig jaar tijd zijn we een beetje verleerd hoe je bomen en struiken succesvol kunt integreren in je bedrijf”, legt adviseur Temming uit. Het netwerk verzamelt en deelt praktische kennis: welke boom groeit waar? Hoe zorg je voor een goede opbrengst?

Daarnaast is het netwerk aan de slag met uitdagingen die het niveau van het erf overstijgen. Wet- en regelgeving bijvoorbeeld, want wat als je boert in een gebied dat planologisch aangeduid is als open landschap? Wat als je in weidevogelgebied woont? En hoe overbrug je de tijd van aanplant tot oogst? “Kleine bomen kunnen al snel het dierenwelzijn verbeteren, maar als je een nieuwe bedrijfstak op wilt zetten, is dat een kwestie van de lange adem. Daarom zoeken we vanuit het landelijke netwerk naar oplossingen. Oplossingen waarin boeren bijvoorbeeld betaald worden voor de koolstofopslag, of als onderdeel van het agrarisch natuurbeheer”.

Beweging is niet te stoppen

Ook op het erf van Breukink gaan de ontwikkelingen voort. Zo heeft hij besloten te gaan extensiveren. “We gaan groeien van 180 naar 120 koeien. Groeien, dat zeg ik bewust. Steeds maar groter, dat is voor mij geweest. Dit brengt nieuwe kansen. Ik trek samen op met vijftien boeren uit de regio. Als extensiveringsboeren gaan we, ieder vanuit ons eigen specialisme, samen terug naar de kern”.

En daar hoort agroforestry zeker bij, vindt ook adviseur Temming. “De wereld ligt vol met kansen, zolang we elkaar begrijpen. Gezamenlijk kunnen we komen tot iets supermoois. Het onderste uit de kan is dan misschien wel een mooie leefomgeving. Steeds meer boeren zullen gaan zien dat bomen nut hebben voor hun bedrijfssysteem. Keer op keer hoor ik enthousiaste verhalen waar het werkplezier vanaf spat. We hebben inmiddels een massa aan geïnteresseerde boeren – 1500 boeren doen nu landelijk mee. In Gelderland zijn dat er al negentig, en dat zijn nog alleen de boeren die aangesloten zijn bij het netwerk. Ik denk dat het niet te stoppen is”.

Meer informatie

• Agroforestry draagt bij aan gezonde bodems, gezond vee en een gezonde leefomgeving. Het maakt het boerenbedrijf weerbaarder tegen de gevolgen van klimaatverandering en zorgt voor meer bestaanszekerheid. De provincie Gelderland wil de komende jaren werk maken van honderden hectares agroforestry. Daarom ondersteunt ze boeren zoals Breukink met subsidie. De regeling gaat half januari 2025 weer open. Kijk voor meer informatie op de website van de provincie Gelderland.
• Of kijk op de website van het Agroforestry Netwerk Gelderland.

Tekst: Provincie Gelderland
Foto's: Jan Willem Breukink