Het raadsel van de marmerschelpen

De Marmerschelp (Glycymeris glycymeris) met zijn ronde vorm en mooie gemarmerde kleurpatroon hoort oorspronkelijk niet langs onze kust thuis. Deze tweekleppige leeft voornamelijk in de meer zuidelijke regionen, met Het Kanaal zo'n beetje als noordgrens. Maar er zijn opeens veel meldingen uit ons gebied. Van het strand, maar ook van óp het land. We hebben te maken met een nog niet opgelost raadsel. Vandaar een oproep: let overal in ons land op marmerschelpen en help dit raadsel op te lossen!

Mooi marmer

De naam Marmerschelp komt van de Nederlandse wetenschapper J.A. Herklots die ‘Gemarmerde kamschelp’ gebruikte in zijn werk over de weekdieren en lagere Dieren van Nederland (1859-1862). In Pluimdragers en Slijkgapers is te lezen dat dit slaat op het gemarmerde kleurpatroon. Daarnaast kan het ook slaan op de dikke glanzend witte binnenkant: wit marmer is al duizenden jaren favoriet bij beeldhouwers. Dit komt omdat het licht enkele millimeters diep in het steen doordringt en de beelden een prachtige glans geeft. De Marmerschelp is trouwens niet alleen mooi, maar ook eetbaar, zoals namen als 'Amande de mer', 'Meermandel' en 'Almendra de mar' (zee-amandels) aangeven.

Schelpenpaden

Voor wandel- en fietspaden wordt in ons land al eeuwen schelpenmateriaal gebruikt. Behalve dat het lekker knispert onder je banden of schoenen, is het duurzaam en natuurlijk materiaal waarin regen makkelijk wegzakt. Het voegt bovendien kalk toe aan de bodem. Sommige kalkminnende planten zie je vooral of meer langs schelpenpaden. Vogels zijn ook blij met schelpenpaden: tijdens het broedseizoen helpt oppikken van kalkgrit ze aan kalk voor hun eieren. Voor de paden wordt gebruikgemaakt van oud, soms zelfs fossiel schelpmateriaal, opgezogen uit zee, vaak in geulen en diepere gedeelten voor de kust.

Zoeken

Tussen het materiaal van schelpenpaadjes kun je soms leuke dingen vinden. Zo worden er een enkele keer fossiele zwarte haaientanden gevonden (onder andere de gekartelde tanden van de Witte haai). En ook Eemfossielen zijn hier te vinden. Het meeste blauwige materiaal (kleischelpen) bestaat uit oude Kokkels (Cerastoderma edule), het meeste bruinachtige of beige tot grijswitte materiaal uit Halfgeknotte en Ovale strandschelpen (respectievelijk Spisula subtruncata en Spisula elliptica). De schelpenleveranciers weten goed waar ze hun oude materiaal vandaan moeten halen; op de winlocaties wordt de schade aan de zeebodem zoveel mogelijk beperkt. Materiaal van levend of vers opgeviste dieren zou hier in principe niet te verwachten zijn. Maar uitzonderingen bevestigen de regel.

Aanleiding

Gewoon in Leiden, op een voetpad bij de Lopsenstraat, vond Gab Mulder op 6 februari 2024 een groot aantal zeer verse marmerschelpen. Hij herkende ze meteen. Vrijwel cirkelrond, gemarmerd, soms nog met een zachte bruine fluweelachtige opperhuid langs de randen. De binnenkant bestaat uit een dikke glanzende, wit-marmerachtige laag. De onderrand is gekarteld. Langs de bovenranden naast de top zit een rij gelijkvormige slottanden; zo'n 'taxodont' slot is nogal zeldzaam bij Nederlandse schelpen.

Hele land

Toen we ons erin verdiepten, bleek via onder andere Facebook en Waarneming.nl dat er sprake is van een duidelijke toename van marmerschelp-vondsten door het hele land. Behalve sporadisch aangespoeld langs de kust, vanaf ongeveer 2020 toenemend, worden ze ook gemeld van het land. Vanuit Zeeland tot Ameland, waar Staatsbosbeheer-boswachter Robert Pater al sinds juli 2023 regelmatig Marmerschelpen tegenkomt in de kleischelpen die gebruikt worden voor reparatiewerkzaamheden aan de fietspaden. Hiervan is een klein percentage doublet. Ook die zijn kakelvers, met de opperhuid nog aanwezig. Gab kreeg vooral meldingen uit Zuid-Holland, onder andere van andere paden in en om Leiden (bijvoorbeeld Huigpark, Merenwijkpark, Polderpark Cronesteijn, paden rond theehuis Noord en voetbalterrein van Roodenburg) en verder uit Kijkduin en Den Haag (voetpaden Oostduinen ter hoogte Alkemadelaan). Navraag over het Leidse materiaal bij de gemeente en de schelpenhandelaar die de schelpen aan de gemeente heeft verstrekt, leverde als informatie op dat dit ter hoogte van Den Helder, één tot drie kilometer uit de kust opgevist is. De vraag is nu echter: betreft dat alleen het oude 'bulk' materiaal van de lege schelpen (kokkels)? En is er dan ergens vermenging opgetreden met materiaal van elders? Bijvoorbeeld bij de opslag waar mogelijk schelpenbergen naast elkaar liggen met niet-Nederlands materiaal? Of zijn er echt, zoals het zich nu doet aanzien, populaties marmerschelpen ontstaan op de zeebodem waar zich langs onze kust de oude winbare schelpenvoorraden bevinden? Qua biotoop zou dat kunnen: ook in Bretagne, waar men commercieel marmerschelpen vist voor de consumptie, leven de dieren veelal op plaatsen met schelpengrit en maerl-resten (kalkalgen). En met de opwarming zagen we al meer soorten onze kant opkomen.

Oproep

Tot op heden zijn er geen zekere, bevestigde meldingen van populaties marmerschelpen uit ons nabije kustgebied. We zijn dus erg benieuwd of schelpenvissers ons meer kunnen vertellen. Maar los daarvan zijn we natuurlijk ook benieuwd naar wat er momenteel op de diverse nieuw aangelegde of recent ververste schelpenpaden in ons land aan marmerschelpen ligt. Kijkt u zelf in uw buurt ook naar deze soort uit? Ze zijn qua afmetingen (circa vijf centimeter of meer), kleur en vorm goed te herkennen. Zelfs kleinere fragmenten herken je aan de vorm, de slottanden en de gekartelde onderrand. En omdat schelpen voor meerdere doeleinden gebruikt worden, ook voor isolatie onder huizen bijvoorbeeld, geldt deze oproep ook voor ander recent aangeleverd schelpmateriaal.

Gewaardeerde hulp en tweede oproep

Voor alle duidelijkheid: ook de hulp van schelpenvissers, handelaren en leveranciers van schelpenmateriaal bij het oplossen van dit raadsel wordt erg gewaardeerd. Zij hebben informatie over plaatsen waar natuuronderzoekers minder vaak komen. Ook zij zijn natuurlijk benieuwd hoe het komt dat er opeens onbekend vers spul tussen de oude schelpen zit. Dit is derhalve een oproep tot publieksvriendelijk natuuronderzoek van alle kanten. Aanvullend zouden wij, de schrijvers, graag een tweede oproep doen aan gemeenten en beheerders in het land om niet mee te gaan met de trend om de mooie natuurvriendelijke schelpenpaden te vervangen door het (iets) minder onderhoud vergende beton of asfalt. De natuur zou daar erg dankbaar voor zijn. En het komt onze natuurbeleving in de duinen en elders in het land alleen maar ten goede.

Doorgeven

Meldingen van Marmerschelpen kunt u per mail doorgeven aan Stichting ANEMOON. U kunt ze daarnaast ook invoeren op platforms als Waarneming.nl (als 'aangevoerd door mensen') en op Verspreidingsatlas.nl.

Meer informatie

• In 2023 bestond Stichting ANEMOON dertig jaar. Bent u ook geïnteresseerd in de intrigerende Nederlandse onderwaternatuur en onze land- en zoetwaterweekdieren? En wilt u meehelpen, bijvoorbeeld als waarnemer bij een van de monitoringprojecten? Stuur dan een mail en kijk op de website.
• Schelpenverzamelaars en liefhebbers kunnen zich aansluiten bij de Nederlandse Malacologische Vereniging.
• Op zaterdag 23 maart 2024 kun je langs de kust weer helpen schelpen tellen. Kijk op Schelpenteldag voor meer informatie.

Tekst: Rykel de Bruyne en Gab Mulder, Stichting ANEMOON 
Beeld: PICTAN & Gab Mulder (leadfoto: links: de binnen en buitenkant van een Marmerschelp (Glycymeris glycymeris) uit de consumptiehandel in Bretagne, Erqui-haven; rechts: buiten- en binnenkant van een exemplaar uit het schelpenpad bij de Leidse Lopsenstraat, verzameld in februari 2024 door Gab Mulder); Gab Mulder; Robert Pater

De auteurs hebben dankbaar gebruikgemaakt van informatie van onder meer Han Raven, Gerben Mensink, Marion van der Leeuw en Robert Pater.