Kruidenrijk grasland: balanceren tussen biodiversiteit en productie

De resultaten van onderzoek naar de meerwaarde van productief en extensief kruidenrijk grasland werden op donderdag 25 januari aan ruim 150 aanwezigen gepresenteerd tijdens het symposium ‘Kruidenrijk grasland – Betekenis voor productie, bodem en biodiversiteit’ in Velp. De biodiversiteit in het landelijk gebied is de afgelopen decennia afgenomen en van kruidenrijk grasland wordt verwacht dat het een bijdrage kan leveren dit tij te keren. Daarbij bestaan verschillende vormen van kruidenrijk grasland. Een belangrijk onderscheid is productief kruidenrijk grasland en extensief kruidenrijk grasland. De vraag waar boeren, beleidmakers en ketenpartijen een antwoord op zoeken is wat de meerwaarde van deze twee graslandtypen is ten opzichte van blijvend grasland (regulier grasland) voor productie, bodem en biodiversiteit.

Integraal onderzoek

Om die vraag te beantwoorden deden het Louis Bolk Instituut, Wageningen Environmental Research, Wageningen Plant Research en De Vlinderstichting samen onderzoek. In 2021 en 2022 voerden ze dit onderzoek uit om te achterhalen hoe beide typen kruidenrijk grasland zich tot elkaar en tot regulier blijvend grasland verhouden. De onderzochte percelen blijvend grasland bestonden grotendeels uit Engels raaigras, met zeven maai- en weidesnedes en bemesting met drijf- en kunstmest. De productief kruidenrijke graslanden hadden een groot aandeel ingezaaide klavers en kruiden, en eveneens een hoge landgebruiksintensiteit met zes snedes. Er werd bemest met drijf- en kunstmest waarbij de mestgift lager was dan op blijvend grasland. De extensieve kruidenrijke graslanden hadden een natuurlijke botanische samenstelling, geen of een lage mestgift en twee snedes. De onderzoekers keken naar productie, voederwaarde, bodemkwaliteit en bovengrondse (flora, insecten & vogels) en ondergrondse biodiversiteit. De onderzochte percelen lagen op twaalf locaties met ieder graslandtype. De 36 percelen lagen op zandgrond in de Achterhoek.

Productie

De graslandtypen dragen allen bij aan opbrengst en voederwaarde. De opbrengst en voederwaarde (energie en eiwit) van productief kruidenrijk grasland bleek vergelijkbaar of hoger te zijn dan die van blijvend grasland. Productief kruidenrijk grasland maakt gebruik van natuurlijke stikstofbinding door vlinderbloemigen en kon daardoor met een veel lagere mestgift een goede productie leveren. De opbrengst en voederkwaliteit van productief kruidenrijk grasland bleef ook in het droge jaar 2022 stabiel. Extensief kruidenrijk grasland heeft vooral waarde voor structuur in het ruwvoer. Qua mineralengehalte scoorden productief en daarna extensief kruidenrijk grasland hoger dan blijvend grasland.

Bodem

De bodemkwaliteit en het bodemleven vertoonden geen grote verschillen tussen de graslandtypen. Over het algemeen was de bodemkwaliteit goed in de onderzochte percelen. Een belangrijk verschil tussen de graslandentypen was de tijd sinds de laatste bodembewerking. Die was bij blijvend grasland en extensief kruidenrijk grasland veel langer dan voor productief kruidenrijk grasland. Hoe langer deze periode van rust in de bodem, hoe beter het bodemleven zich kon ontwikkelen, wat leidde tot bijvoorbeeld meer schimmels en een grotere diversiteit aan springstaarten en mijten.

Flora

De diversiteit van plantensoorten was zoals verwacht in productief kruidenrijk grasland hoger dan op blijvend grasland. De percelen productief kruidenrijk grasland leken onderling veel op elkaar vanwege de zaaimengsels die in de praktijk gebruikt worden. Deze mengsels hebben veel dezelfde soorten. Extensief kruidenrijk grasland had meer plantensoorten en ook hadden de afzonderlijke percelen veel unieke soorten.

Insecten

De diversiteit in de vegetatie én de intensiteit van het landgebruik (aantal snedes en bemesting) klinken door in de biodiversiteit van de insecten. Hoe intensiever het landgebruik, des te kleiner de soortenrijkdom en talrijkheid van insecten. De meeste insectensoorten werden daarom aangetroffen in extensief kruidenrijk grasland, met vaak unieke soorten. In blijvend grasland werd het laagste aantal insectensoorten aangetroffen en productief kruidenrijk grasland zat tussen beide in. In productief kruidenrijk grasland kwamen veel bloembezoekende insecten voor. De hoge gebruiksintensiteit leidde ertoe dat insecten niet altijd hun levenscyclus konden voltooien. Extensief kruidenrijk grasland bood wel voldoende rust voor de volledige levenscyclus. De unieke waarde van extensief kruidenrijk grasland voor bovengrondse biodiversiteit is niet vervangbaar door productief kruidenrijk grasland.

Vogels

Op extensief kruidenrijk grasland is de diversiteit aan vogels die naar voedsel zoeken het grootst, gevolgd door productief kruidenrijk grasland en ten slotte blijvend grasland. Dat is te danken aan het grotere voedselaanbod (insecten en zaden) en de diversiteit aan vegetatiestructuren (hoog & laag, open & gesloten). De stroken die bij iedere maaibeurt worden overgeslagen in productief kruidenrijk grasland leveren foerageerhabitat op voor soorten die graag in ruigtes foerageren, zoals grasmus en roodborsttapuit.
Blijvend grasland en productief kruidenrijk grasland werden in de onderzochte percelen vroeg in het seizoen en vaak gemaaid, waardoor veel graslandbroeders niet in staat zullen zijn hun nestcyclus te voltooien. Voor sommige weidevogelsoorten zoals de grutto, kievit en tureluur – waarvan de nesten relatief goed vindbaar zijn - kan deels worden teruggevallen op legselbescherming. Voor graslandsoorten waarvan de nesten (zeer) moeilijk vindbaar zijn, zoals veldleeuwerik, graspieper en patrijs vormt dit geen oplossing. Om bovenstaande redenen is extensief kruidenrijk grasland onmisbaar als broedplek voor graslandbroeders.

Conclusie

Samenvattend levert extensief kruidenrijk grasland een unieke bijdrage aan het behoud van biodiversiteit in het agrarisch gebied. Behoud van extensief kruidenrijk grasland is daarom essentieel. Productief kruidenrijk grasland vormt vanuit het oogpunt van biodiversiteit een betere basis dan blijvend grasland, maar vormt geen vervanging voor hetgeen extensief kruidenrijk grasland te bieden heeft. Daarom adviseren wij productief en extensief kruidenrijk grasland afzonderlijk mee te nemen in afwegingen rond het stimuleren van biodiversiteit.

Productief kruidenrijk grasland gaat efficiënter om met stikstof en levert met minder bemesting dezelfde of betere productie dan blijvend grasland. Door een hoger bemestingsniveau nemen in productief kruidenrijke mengsels de aandelen kruiden en klavers snel af. Het advies is om deze mengsels niet met kunstmest te bemesten. Niet alleen omdat het niet loont, het vermindert ook nog het aandeel kruiden en klavers in het mengsel waardoor het minder lang meegaat. De bijdrage van productief kruidenrijk grasland kan op diverse punten worden verbeterd door bijvoorbeeld diversere mengsels, aanpassing van maai- en beweidingsfrequentie, en zoveel mogelijk beperken van bodembewerking.

Dankwoord
Dit onderzoek is uitgevoerd in het kader van de PPS Duurzame Zuivelketen, Living lab kruidenrijk grasland en gefinancierd door TKI, ZuivelNL/Duurzame Zuivelketen, WNF, Rabobank en Triodos Foundation.

De onderzoekers bedanken tevens de 24 boeren en grondeigenaren van de graslanden waar het onderzoek plaatsvond. De onderzoeksresultaten worden de komende tijd in wetenschappelijke tijdschriften gepubliceerd.

Tekst: Willemien Geertsema, Nick van Eekeren en Pedro Janssen, Louis Bolk Instituut; Tim Visser, Wageningen Environmental Research; Rob Geerts, Wageningen Plant Research; Anthonie Stip, De Vlinderstichting 
Foto’s: Rob Geerts; Jan Joost Mekkes; Pedro Janssen