Mierengoudvisjes in Nederlandse mierennesten
EIS Kenniscentrum InsectenHet mierengoudvisje (Atelura formicaria) is een mierengast: hij wordt getolereerd door de mieren en leeft uitsluitend in mierennesten. Deze eerste vondsten van dit zilvervisje in Nederland zijn onlangs gepubliceerd in het blad Nederlandse Faunistische Mededelingen.
Mierengasten
Er zijn veel meer insecten en andere ongewervelden die samenleven met mieren. In Nederland zijn dit er waarschijnlijk honderden, wereldwijd naar schatting tienduizenden. Uit de grote koepelnesten van rode bosmieren bijvoorbeeld zijn zo’n 120 soorten mierengasten bekend. Mierengasten zijn er in alle vormen en maten. Rupsen van enkele zeldzame dagvlinders, zoals het donker pimpernelblauwtje en het gentiaanblauwtje, leven slechts een deel van hun leven in mierennesten. Ze worden verzorgd en gevoed door de mieren en camoufleren zich met geurstoffen (feromonen) van hun gastheer. Er zijn ook mierenpissenbedden, mierenspringstaarten, mierenkevers en zelfs zweefvliegen die innig samenleven met mieren.
Hoewel de meeste mieren bij uitzondering wel een pissenbed, springstaart of kever op hun menu hebben staan, worden mierengasten met rust gelaten. Sterker nog: een beperkt aantal mierengasten wordt zelfs gevoerd door mieren, als ze hier om vragen. Andere mierengasten stelen het eten tijdens de overdracht van mier tot mier, of eten zelfs de eieren, larven of poppen van hun gastheren. Wat mierengasten gemeen hebben, is dat ze weinig gezien worden omdat ze vrijwel alleen maar ín mierennesten voorkomen en klein zijn.
Mierengoudvisje
Ook het mierengoudvisje voelt zich als een (goud)vis in het water tussen de mieren. Dit kleine, goudkleurige zilvervisje heeft geen sterke voorkeur voor een gastheer, zolang het maar een mier is. Het mierengoudvisje komt in een groot deel van Europa voor. In 2012 is het mierengoudvisje voor het eerst in België aangetroffen en inmiddels is hij van dicht bij de Nederlandse grens bekend. Dit bracht de leden van de vereniging JNM – Jongeren in de Natuur in het najaar van 2022 op het idee eens op Nederlands grondgebied te gaan zoeken naar mierengasten in het algemeen, en het mierengoudvisje in het bijzonder. Ze wisten toen nog niet dat de soort inmiddels ruim een jaar bekend was uit de tuin in Bakkum. In Horn keerden de jongeren verschillende stoeptegels, en met succes! In de tuin van het gebouwtje waar de jongeren verbleven, vonden zij al op de eerste avond van het kamp het mierengoudvisje, wederom in een nest van de wegmier.
Het actieve, goudkleurig geschubde insect is klein, oogloos en heeft kenmerkende korte staartdraden en antennen. Net als andere zilvervisjes heeft het draadvormige aanhangseltjes aan de onderzijde ('styli' genaamd), vijf om precies te zijn, wat hem onderscheidt van gelijkende Zuid-Europese zilvervisjes.
Vanwege de verborgen levenswijze is het te verwachten dat het mierengoudvisje op meer plekken in Nederland voorkomt. Het is een zuidelijke, enigszins warmteminnende soort die voornamelijk wordt gevonden in en rond menselijke bebouwing. Of de soort in Nederland ook buiten bebouwde gebieden voorkomt, zoals het geval is in Zuid-Europa, moet nog blijken.
Zilvervisjes, geheimzinnige gasten
Niet alleen in huizen komen dus zilvervisjes voor. De vleugelloze insecten met drie staartdraden zijn in Nederland vertegenwoordigd door nog andere soorten, die op een na allemaal uitsluitend binnenshuis voorkomen. Twee daarvan zijn incidenteel geïmporteerde soorten. Het papiervisje (Ctenolepisma longicaudata) is de bekendste en algemeenste soort en komt veelvuldig in huizen voor. Het papiervisje is een beruchte en veel gevonden huisgenoot, maar van de resterende zilvervisjes in ons land is weinig bekend. Het ovenvisje (Thermobia domestica) komt mogelijk niet (meer) in Nederland voor. Recent is een Zuid-Europese soort, het vierstreepvisje (Ctenolepisma lineata), ook in Nederland aangetroffen. Ten slotte is het ‘echte’ zilvervisje (Lepisma saccharinum) ook een huizenbewoner, vaak op wat vochtigere plekken dan het papiervisje. Dit zilvervisje wordt incidenteel ook buitenshuis aangetroffen, ‘s nachts op hout of onder schors en zelfs in mierennesten. Meer waarnemingen zijn nodig om voldoende duidelijkheid te krijgen.
Meer informatie
Tekst: Rick Buesink, JNM – Jongeren in de Natuur; Guido Keijl, Naturalis; Peter Boer, Naturalis Biodiversity Center
Foto’s: Rick Buesink (leadfoto: mierengoudvisje (Atelura formicaria) dat gevonden werd in Horn, Limburg); Maartje Vijgenboom; Mark van Keulen; Jan van Leeuwen