Nederland waterland en toch watertekort: een natuurlijke oorzaak of bestuurlijk falen?

Nederland is in de vaart der volkeren voor zeventig procent landbouwgebied geworden. En overal hebben we ons land super efficiënt vol gelegd met drainagebuizen, sloten, vaarten en gemalen. Kijk bijvoorbeeld naar de twee kaartbeelden hieronder. Deze zijn van het Noord-Brabantse landschap bij Hilvarenbeek waarop alle watergangen zijn aangeven in 1850 en ook 2020, een enorme toename is zichtbaar.

Op deze manier wordt elke druppel regen snel afgevoerd naar zee. Handig als het veel regent, zodat koeien en machines niet wegzakken in de modder en de gewassen droge voeten houden. Maar als er dan een droge periode aanbreekt, is al dat water al weg. En omdat het in de zomer, wanneer de verdamping het hoogst is, nu eenmaal minder regent dan in de rest van het jaar, zijn die droge periodes onvermijdelijk.

Is er een oplossing voor het watertekort?

Door klimaatverandering nemen droge periodes in intensiteit zo ver toe dat er echt problemen ontstaan en er dus steeds vaker sprake is van watertekort voor de landbouw. Het grondwater wordt daarom steeds meer aangeboord, om dan maar dat water op te pompen om de landbouwgrond te beregenen. Er wordt nu alleen zo veel opgepompt in de zomers, dat het in de herfst, winter en lente niet genoeg regent om de voorraad weer aan te vullen. Water oppompen is dus geen oplossing voor de droge periodes, het water raakt op.

En de rivieren dan, die voeren dan toch nog wat aan voor landbouw? Ja, dat klopt, maar de rivier zelf is ook een soort drainagekanaal geworden. Door de rivier in een steeds nauwer korset te dwingen (met kribben bijvoorbeeld) voor de scheepvaart, heeft de rivier zich heel diep in het land ingesneden. In plaats van het land water te brengen, trekt ze het er nu dus uit. En de hogere delen van Nederland, in Drenthe en Noord-Brabant bijvoorbeeld, bereikt het rivierwater sowieso niet.

Dan is er nog drinkwaterwinning nodig, maar ook daarvoor biedt de rivier geen oplossing. Bij lage rivierafvoeren is dat water namelijk niet schoon genoeg, omdat we nog altijd chemisch afval in onze rivieren lozen, de rioolwaterzuivering nog altijd niet op orde hebben en er enorme hoeveelheden pesticiden en mest vanuit de landbouw naar het oppervlaktewater afspoelen. Bij lage rivierafvoeren wordt de concentratie aan vervuiling dan zo hoog dat het niet meer te zuiveren is. Ook de drinkwaterwinning slurpt in droge tijden dus extra hard aan het grondwater.

De natuur herstellen

Onze natuurgebieden liggen als eilanden in zeventig procent landbouwgebied, waar de oppervlakte waterspiegel en grondwaterspiegel extreem laag zijn, en ze verdrogen zienderogen. Onze veengebieden zijn al decennia in verval hierdoor maar nu begeven zelfs bosgebieden het met massale boomsterfte tot gevolg. Om nog maar te zwijgen over wat dit betekent voor bodemdaling en CO₂-uitstoot door veenoxidatie in de laagveengebieden, wat zo’n derde deel van Nederland betreft.

Al met al niet verwonderlijk dus dat er al jaren gesproken wordt om het watervasthoudend vermogen van het Nederlands landschap te herstellen en tegelijk weer meer water de kans te geven naar het grondwater te stromen. Het landschap willen we herstellen met natuur, want onze natuurlijke landschappen kunnen water vasthouden.

Met meer natte natuurgebieden, door beken weer te laten meanderen, natuurlijke oevers aan te leggen, rivieruiterwaarden weer te verbinden met de rivier, waterpeilen op landbouwgronden te verhogen, water op te slaan in kreekruggen en binnenduinranden. Zo benutten we het overschot aan water wat we in Nederland op jaarbasis hebben en ontstaan er in periodes van droogte geen tekorten en herstellen we onze natuur! In de Klimaateffectatlas zijn kaarten opgenomen die laten zien waar we met natuurlijke oplossingen zouden kunnen werken.

Nu nog uit kunnen voeren

Plannen genoeg hiervoor, en visies. Maar in de uitvoering komt het er maar niet van. Pas sinds een paar jaar lijkt de overheid echt serieus overtuigd dat we deze kant op moeten, nu er echt tekorten zijn en het niet meer te ontkennen valt dat we de uiterste houdbaarheid van het huidige systeem bereikt hebben.

In het rivierengebied, Geul- en Gulpdal en de Zuidwestelijke Delta zitten we hier als WWF bovenop. En we zien dat er in de plannen die gemaakt worden toch onvoldoende gekozen wordt voor het effectief herstellen van de natuurlijke sponswerking van ons landschap. Er wordt langjarig beleid gemaakt voor de rivieren, en toch wordt er in de plannen totaal niet gesproken over hoe de rivier ook weer een bron van zoetwater kan worden. De Waterwet verbiedt het zelfs om geld bestemd voor waterveiligheid aan natuurlijke maatregelen te besteden.

Wetgeving en beleid is er niet klaar voor

We zien dus dat wetgeving, beleid en bestuurscultuur niet ingericht zijn op werken met de natuur. Ook de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur constateert dit in hun rapport over het Kaderrichtlijn Water-beleid: 'Er zijn drie redenen waarom het halen van de KRW-doelen de afgelopen decennia niet is gelukt: een gebrek aan urgentiegevoel zowel bij deze overheden als in de samenleving, een te grote vrijblijvendheid bij de afspraken die overheden onderling hebben gemaakt en een gebrekkige beleidsinvulling en beleidsuitvoering.'

En de Kaderrichtlijn Water heeft de doelstelling om onze wateren in een natuurlijke gezonde toestand terug te brengen, precies wat dus nodig is om te zorgen dat we geen watertekorten meer hebben. Het is dus een bestuurlijk falen, dat we een watertekort hebben, de natuur wegkwijnt en er met de Kaderrichtlijn Water-deadline van 2027 een nieuwe juridische patstelling dreigt die het land op slot zal zetten. Misschien moeten we nu eerst eens wat aan die bestuurscultuur gaan veranderen?

Tekst: WWF Nederland
Foto's: Jacob Kaptein, WWF Nederland (leadfoto: Millingerwaard); Bureau Stroming