Veranderingen in de Sahel hebben grote impact op onze Europese broedvogels

Invloed van droogte

Het is al heel lang bekend dat een reeks droge of natte jaren in de Sahel zijn weerslag heeft op onze trekvogels. Met name in de jaren zeventig en tachtig zijn veel zogenaamde Afrikagangers sterk achteruitgegaan als gevolg van een lange en droge periode. Een aantal soorten heeft zich daarna hersteld, maar lang niet allemaal. De Purperreiger is zo’n soort die toen is getroffen, maar waarvan de stand inmiddels weer op het niveau is van vijftig jaar geleden. Daarentegen zijn er ook soorten waarvan de afname niet is gestopt toen het weer nat werd in de Sahel, zoals bijvoorbeeld de Zomertortel. Om die verschillen te begrijpen, is breed opgezet en langjarig veldonderzoek nodig. Dat is precies wat er is uitgevoerd in dit gebied met een grootte van tien miljoen vierkante kilometer (even groot als het Europese continent). Tussen 2007 en 2019 heeft een aantal vooraanstaande Nederlandse ornithologen de veranderingen in het landschap en de vogelbevolking vastgelegd, zowel van de lokale vogelsoorten als ‘onze’ overwinterende Europese soorten.

De Sahel verandert: van antilopen naar koeien

De Sahel moet er vroeger hebben uitgezien zoals tegenwoordig de Serengeti er nog uitziet: een soortenrijk gebied met enorme aantallen antilopen en andere grote grazers. Die soortsamenstelling van grote dieren is in de loop der tijd radicaal veranderd. Tegenwoordig lopen er in de Sahel bijna een miljard koeien, schapen, geiten, ezels en kamelen rond. Het effect op de vogels is groot. Vogels die graag in onbegraasde gebieden overwinteren, hebben nog maar een fractie van dat type landschap tot hun beschikking. Maar er zijn meer veranderingen. In de savannes wordt in de regentijd enorm veel (gras)zaad geproduceerd, dat tijdens de droge tijd vervolgens het stapelvoedsel is voor talloze insecten, knaagdieren en vogels. Die zaadproductie is tegenwoordig sterk afgenomen als gevolg van intensieve veebegrazing. Dit leidt ertoe dat er veel minder vogels zijn die zaden eten, maar er zijn ook minder insecteneters en roofvogels die leven van knaagdieren en vogels. Je zou kunnen stellen dat de voedselpiramide op de savanne is ingestort. Met name vogels die op de grond foerageren, zoals Zomertortel en Tapuit, hebben veel habitat verloren. Dit proces is voorlopig niet gestopt. De onderzoekers zagen het ook terug in de lagere dichtheden aan grondfoeragerende vogels in de westelijke Sahel, waar veel meer vee rondloopt dan in de oostelijke Sahel.

Savannes omgezet in akkers

Momenteel is de helft van de vroegere savanne omgezet in akkerland en elk jaar neemt de savanne verder af met ongeveer twee procent. Tellingen laten zien dat veel zaad- en insectenetende soorten die op de grond foerageren, zoals de Tapuit, daar last van hebben. Dat geldt overigens niet voor alle soorten, de Gele Kwikstaart lijkt hier minder gevoelig voor. Maar er verandert nog meer. Aan de 1000 kilometer brede zuidrand van de Saharawoestijn worden veel beboste, regenrijke zones omgezet in akkers. De massale bomenkap door boeren heeft een enorme negatieve invloed op de aantallen vogels die aan bomen zijn gebonden. Tegelijkertijd hebben boeren in de tussenliggende Sahel-zone juist een meer vogelrijk (agro-forestry) parklandschap gecreëerd, omdat een vogelrijke boom, de Witte Acacia, op hun akkers de dominante boomsoort is.

De Sahel wordt weer groener

Gekraagde Roodstaart en Draaihals zijn in West-Europa in de twintigste eeuw met meer dan negentig procent afgenomen, maar nemen deze eeuw weer langzaam toe. Waarom gaat die toename zo traag en heeft een soort als de Purperreiger zich volledig hersteld? Moerasvegetaties herstellen snel na een serie droge jaren, wat de snellere toename van de Purperreiger kan verklaren. Voor bomen is dit heel anders: in de extreem droge jaren (1972-73, 1984-88, 1992) zijn heel veel bomen doodgegaan waardoor bosvogels in een klap een groot deel van hun habitat hebben verloren. Herstel van zo’n boomvegetatie is een langdurig proces. Satellietbeelden laten zien dat de Sahel in de afgelopen serie natte jaren groener is geworden, maar nog lang niet op het niveau van meer dan zeventig jaar geleden.

Dat de Sahel op satellietbeelden nu groener is wil overigens niet zeggen dat het voor vogels die in bomen foerageren per definitie beter is geworden. De afgelopen veertig jaar zijn bij voorbeeld alleen al in West-Afrika 3,4 miljoen hectare (vogelarme) Cashew-plantages aangelegd, waarbij natte en vogelrijke savannebossen verloren zijn gegaan.

Meer informatie

• De Sahel-special van Ardea bevat nog veel meer analyses die laten zien hoe de Sahel verandert en welke effecten dit heeft op onze trekvogels (500 miljoen vogels) maar ook op de lokale vogels (6,5 miljard). De Sahel-special van dit Engelstalige wetenschappelijke tijdschrift (438 blz.) is te bestellen door naam en adres door te geven aan ping@nou.nu en 35,- (inclusief verzending) over te maken naar NL16INGB0000125347 t.n.v. Nederlandse Ornithologische Unie te Utrecht.

Tekst: Popko Wiersma & Olaf Klaassen, Grauwe Kiekendief - Kenniscentrum Akkervogels & Nederlandse Ornithologische Unie
Foto’s en tekening: Leo Zwarts
Figuur: Dick Visser