Rupshappen en rupsenpoepregen, eiken krijgen klap door kaalvraat

De lente transformeerde het Nederlandse landschap de afgelopen weken tot een frisgroene en kleurrijke oase. Op veel plaatsen lijken de bomen echter weer naar de kale winterstand te gaan. Vooral bij eiken doet dit fenomeen zich voor. Oorzaak: kaalvraat door heel veel rupsen en larven van bladwespen. Het gaat om diverse soorten rupsen. Zoals bladrollers, waaronder eikenbladrollers en spinselmotten; spanrupsen, zoals de kleine en grote wintervlinders, en verschillende voorjaarsuilen, waaronder de tweestreepvoorjaarsuil en de kleine voorjaarsuil. Tussen al die rupsen zijn er ook harige rupsen zoals plakker, ringelrups en eikenprocessierups. En naast al die rupsen zijn er ook bladwespenlarven, die vaak verward worden met rupsen.

‘Rupshappen’

Als er zoveel rupsen zitten dat de boom (gedeeltelijk) kaal wordt, ontstaat er voedseltekort. Op zoek naar voedsel laten rupsen zich dan aan spinseldraden naar beneden zakken. Het gebeurt ook dat rupsen uit de boom vallen doordat het stuk blad waar ze op zitten loskomt door de vraat van andere rupsen. Mensen die onder de aangetaste bomen lopen of fietsen, maken dus kans om rupsen op zich te krijgen. Dat kan overigens geen kwaad. Zelfs niet als het eikenprocessierupsen zijn. De eikenprocessierups heeft namelijk op dit moment nog geen brandharen. We verwachten wel dat de eerste eikenprocessierupsen vanaf volgende week in het vierde larvestadium komen en dan brandharen krijgen.

Rupsenpoepregen

De vele duizenden rupsen die allemaal bezig zijn om zich vol te vreten produceren heel veel uitwerpselen. Als je onder een boom staat die helemaal kaal gevreten wordt dan zou je als je goed luistert de rupsenpoepregen kunnen horen vallen op de droge strooisellaag. Het klinkt net alsof er een lichte miezerregen valt.

Gunstig voor vogels

Voor vogels is de grote hoeveelheid larven een geschenk. Ze hoeven weinig energie te gebruiken voor het vinden van voedsel voor hun jongen. In 2021 was de rupsenpiek door de zeer koude april en mei te laat voor de jongen, maar dit jaar lijkt de timing goed te zijn. De rol van vogels bij de beheersing van de eikenprocessierups komt bij dit grote voedselaanbod wel onder druk te staan, omdat er zoveel andere rupsen te vinden zijn. Pas als de meeste rupsen verpopt zijn en de eikenprocessierupsen nog een poosje te gaan hebben, zullen de vogels zich op de eikenprocessierupsen richten.

Eiken krijgen een klap

De eiken die nu kaalgevreten worden, gaan niet dood. Rond de geboortedag van Johannes de Doper, 24 juni, loopt het sint-janslot uit. Tegen die tijd zullen de meeste rupsen al volgroeid zijn, waardoor de eiken niet nogmaals kaalgevreten worden. De bomen verliezen wel enorm veel energie. Ze moeten namelijk voor de tweede keer blad aanmaken en ze hebben een kortere periode voor de fotosynthese. De afgelopen jaren zijn ze veelvuldig blootgesteld aan (extreme) droogte zoals in 2015, 2017, 2018, 2019, 2020 en 2022. Net nu er weer een jaar is met veel neerslag krijgen ze de rupsen over zich heen, waarmee ze dus weer een klap moeten incasseren. Dit fenomeen zal nog wel even duren. Heel veel rupsen moeten nog een poosje eten. Naarmate de temperaturen stijgen, zullen de rupsen zich sneller ontwikkelen. We verwachten dat eind mei de meeste verpopt zullen zijn.

Spinsels

In diverse struiken, zoals de kardinaalsmuts, vormen rupsen spinsels. Soms worden struiken en objecten die ernaast staan helemaal ingepakt. Deze spinsels worden wel eens aangezien voor nesten van de eikenprocessierups. Het gaat hier echter om de stippelmot of spinselmot die niet schadelijk is voor de gezondheid.

Spinselmot of eikenprocessierups?

Met de onderstaande aanwijzingen kun je de twee rupsensoorten uit elkaar houden:

• Eikenprocessierupsen zitten nu nog niet in een spinselnest.
• Eikenprocessierupsen zijn behaard, donker gekleurd en leven altijd in groepen. De rupsen van de spinselmotten zijn niet behaard en licht van kleur.
• Eikenprocessierupsen zijn in deze tijd van het jaar niet te vinden in lagere gewassen, de spinselmotten wel. In lagere eiken en stamscheuten kunnen eikenprocessierupsen worden aangetroffen die uitgekomen zijn uit lager uitgezette eipakketjes.
• Eikenprocessierupsen zijn in deze fase van hun ontwikkeling uitsluitend in eiken te vinden. Spinselmotten zijn op diverse gewassen en bomen te vinden.

Tekst: Kenniscentrum Eikenprocessierups: Arnold van Vliet, Wageningen University; Silvia Hellingman, Hellingman Onderzoek en Advies; Henry Kuppen, Terra Nostra; Henk Jans, Jans Consultancy Gezondheid en Milieu; Joop Spijker, Wageningen Environmental Research, Hidde Hofhuis, Stichting voor Duurzame Ontwikkeling
Foto’s: Arnold van Vliet; Silvia Hellingman