De Visatlas van Nederland: nieuw standaardwerk voor zoetwatervissen

Miljoenen viswaarnemingen door vrijwilligers en waterbeheerders

Voor de Visatlas van Nederland zijn data uit een groot aantal gegevensbronnen gebundeld, waaronder die van vrijwilligers die voor RAVON (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) en Sportvisserij Nederland onderzoek doen en de gegevens die door waterbeheerders verzameld worden. In het totaal gaat het om bijna vier miljoen waarnemingen uit 26.000 verschillende kilometerhokken. Met name voor regionale wateren is de verspreiding van vissen hierdoor veel beter in beeld gebracht.

Vissentrends: betere waterkwaliteit zorgt voor toename soorten

Rond het derde kwart van de twintigste eeuw zagen de meeste ecologen de toekomst nog somber in. De watervervuiling had de visstand enorm verarmd, veel riviertjes en beken waren veranderd in vrijwel stilstaande waterlopen en oevers waren weinig natuurlijk door het aanbrengen van oeververdediging.

Sinds het einde van de twintigste eeuw wordt er gewerkt aan het herstel van aquatische habitats. De invoering van de Kaderrichtlijn Water heeft hier een sterke impuls aan gegeven. Beken krijgen hun natuurlijke loop terug en er worden natuurvriendelijke oevers en vismigratievoorzieningen aangelegd om de verschillende leefgebieden met elkaar te verbinden en trekvissen weer toegang te geven tot hun paaigebieden. 

Toegenomen soorten

Bij de inheemse soorten die een positieve trend vertonen, zien we zowel soorten van stromend water (beekprik, bermpje, kopvoorn en sneep) als soorten van stilstaand tot langzaam stromend water (bittervoorn, vetje, kleine modderkruiper en Europese meerval). Deze soorten hebben gemeen dat ze afhankelijk zijn van een goede waterkwaliteit. Dit is waarschijnlijk de belangrijkste verklaring voor hun toename.

De groep exoten toont de sterkste toename. Het gaat enerzijds om soorten die al vanaf de jaren negentig of daarvoor in Nederland voorkomen (zonnebaars, hondsvis, roofblei en blauwband) en anderzijds om een groep van met name Ponto-Kaspische soorten die zich sinds het begin van de eenentwintigste eeuw enorm snel uitbreiden (marmergrondel, kesslers grondel, zwartbekgrondel en Pontische stroomgrondel).

Afgenomen soorten

Bij de meeste afgenomen soorten speelt het verdwijnen van de natuurlijke afvoerdynamiek en de connectiviteit binnen het watersysteem een belangrijke rol. Voor trekvissoorten als de bot en Atlantische forel gaat het om de degradatie van estuaria door de aanleg van dammen in riviermondingen. Een riviersoort als de barbeel heeft in de Grensmaas veel te lijden van perioden met zeer lage afvoeren die onder andere veroorzaakt worden door het vasthouden van water ten behoeve van de waterkrachtwinning in België. Bij de kwabaal en kroeskarper speelt het verdwijnen van de overstromingsdynamiek in uiterwaarden en oeverlanden langs meren een belangrijke rol bij de afname. 

Opgaven voor de toekomst

Vissen zijn soorten die gedurende hun leven van verschillende habitats gebruik maken om zich voort te planten, op te groeien, voedsel te zoeken of te overwinteren. Ze kunnen alleen floreren als aan al deze levensvoorwaarden voldaan wordt. De Visatlas gaat ook in op veranderingen in het Nederlandse watersysteem. Deze zijn groot: door de aanleg van dammen en stuwen, de inpoldering van overstromingsvlakten en de ontginning van veengebieden. Hierdoor zijn de migratiemogelijkheden voor vissen naar regionale delen van het watersysteem beperkt en uitgestrekte ondiepe kraamkamergebieden verdwenen.

Voor het verdere herstel van de visgemeenschap is het daarom van groot belang om de connectiviteit binnen en tussen wateren te vergroten door het verwijderen van barrières en de aanleg van vismigratievoorzieningen; evenals het creëren van geleidelijke overgangen van land naar water, die bij neerslagoverschot langdurig mogen overstromen. Tenslotte dient de estuariene dynamiek in de mondingsgebieden van onze rivieren hersteld te worden, door het zo veel mogelijk openzetten van de aanwezige sluizen zodat er weer natuurlijke zoet-zout overgangen met uitgestrekte intergetijdengebieden ontstaan.

De Visatlas van Nederland is samengesteld door RAVON en Sportvisserij Nederland en is vanaf 11 maart 2022 verkrijgbaar in de (online) boekhandel.

Tekst: Jan Kranenbarg en Jelger Herder, RAVON
Foto's: Jelger Herder