Libellenlarven jagen met katapult

Het vangmasker bevindt zich vooraan de kop. Het bestaat uit twee scharnierende stukken: het submentum dat aan de kop vastzit, en het prementum dat daar met een scharnierend gewricht aan vastzit. Aan het einde daarvan zitten twee beweeglijke palpen met elk weer een beweeglijke tand. Dit vangmasker kan in een fractie van een seconde uitschieten, zich strekken en de twee palpen aan het uiteinde kunnen dan een prooi pakken. Dit gaat zo snel dat prooidieren gepakt zijn voor ze kunnen reageren. Trucje? Voor de meeste bewegingen gebruiken libellenlarven gewoon spieren. Het is logisch om te denken dat dat dus ook voor het uitklappen van het vangmasker geldt. Maar het vangmasker gaat wel heel snel, zo snel zijn spieren niet. Hoe doen ze het dan? Libellen hebben nog een trucje: larven van echte libellen kunnen door de spieren in hun achterlijf samen te trekken een straal water uit hun einddarm schieten. De larf zelf schiet hierdoor naar voren, echte straalaandrijving dus.

Om dit object in te laden dien je marketing-cookies te accepteren.

Een jagende larve van de blauwe glazenmaker (Bron: Annette van Berkel)

We dachten dat ze deze straalaandrijving ook konden gebruiken om hun vangmasker uit te klappen. Door het water niet naar buiten te laten, kun je druk opbouwen. Als je het dan ineens het vangmasker in laat stromen kan dat snel hydraulisch uitklappen. Je ziet ook vaak dat het achterlijf samengetrokken wordt en er een beetje water uit de punt komt als het vangmasker uitklapt. Dat klinkt dus erg logisch, maar uit recent onderzoek van de Universiteit van Kiel blijkt dat het op een heel andere manier werkt.

Het vangmasker blijkt een zogenaamd dubbel katapultsysteem te zijn. Er zitten twee elastische stukjes in het vangmasker die met een spier opgerekt worden. Bij het scharnierpunt zit een vergrendeling die, als de veren aangespannen zijn, alles vasthoudt. Zo kan de larf zichzelf op scherp zetten. Als er dan een prooi dichtbij genoeg komt, laat hij de vergrendeling los en trekken beide elastische stukjes zich samen. Het ene zorgt dan dat het vangmasker bij de kop naar voren gaat, het andere dat het scharnierpunt zich strekt en de voorkant naar voren en niet naar boven gaat. De kracht die gebruikt wordt, komt uiteindelijk dus wel uit de spieren, maar door deze op te sparen en ineens los te laten is de beweging veel sneller. Het blijkt goed te werken en ook erg veelzijdig te zijn. Door de spanning in de twee elastische delen aan te passen kunnen ze de richting waarin het vangmasker uitschiet bepalen en zo heel gericht een prooi vangen. Het is dus niet alleen heel snel, maar ook heel precies.

Meer informatie

• Lees hier over het onderzoek over de werking van het vangmasker

Tekst: Roy van Grunsven en Kars Veling, De Vlinderstichting
Foto’s: Christophe Brochard (leadfoto: larve van blauwe glazenmaker met vangmasker)
Film: Annette van Berkel, De Vlinderstichting