Balanceren in Stelkampsveld: natuurherstel is maatwerk

Wie straks komt wandelen bij het Stelkampsveld tussen Borculo en Barchem kan op een warme zomeravond zomaar worden verrast door de kenmerkende roep van boomkikkers (ke-ke-ke-ke-ke!). Dit fascinerende kikkertje met zijn zuignapjes komt nog voor in het oosten en zuiden van het land, maar staat wel op de Rode Lijst. In de Achterhoek krijgt hij er een prachtig biotoop bij.

Dat prachtige biotoop vraagt nu nog wat voorstellingsvermogen – hoewel de eerste vegetatie alweer razendsnel voet aan de grond krijgt tussen de kale zandkleurige, bruine en mosgroene grond. Vorig jaar liepen hier nog koeien, inmiddels is de voedselrijke bovengrond geplagd, zijn laagtes gegraven en sloten gedempt. Als uiteindelijk het waterpeil omhoog gaat, stromen de poelen vol en heeft de boomkikker alles wat zijn hartje begeert: water om zijn eitjes af te zetten, struweel om in te vertoeven.

Planten en dieren die tegen een stootje kunnen

Natuurlijk is het hier niet alleen om de boomkikker te doen, benadrukt boswachter Doreen Rugers van Staatsbosbeheer nog maar eens. Systeemherstel is het toverwoord: zorgen dat populaties planten en dieren weer tegen een stootje kunnen. Want hoewel veel bijzondere planten en dieren voorkomen in Stelkampsveld, gaat de kwaliteit steeds verder achteruit. Omvang speelt een grote rol: valt tachtig procent van een populatie uit door een droge zomer, dan maakt het nogal verschil of je met tien of met duizend dieren was begonnen. De kleine snippers natuur moeten dus worden uitgebreid en verbonden. Ook moeten verdroging en de negatieve gevolgen van stikstof (vermesting, verzuring) worden aangepakt. Daar profiteren allerlei soorten van. 

Het gebied Stelkampsveld behoort samen met Landgoed Beekvliet tot het netwerk van Europees beschermde Natura 2000-gebieden. Provincie Gelderland is verantwoordelijk voor herstel en behoud van de natuurwaarden en kartrekker van het herstelproject. Ze werkt samen met Waterschap Rijn en IJssel en terreineigenaren Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en enkele particulieren. 

Plaggen komt nauw

Om de natuur de goede kant op te duwen moet op veel plekken de voedselrijke bovenlaag worden afgeplagd. Dat is een precies werkje, legt Doreen uit. "Je wilt niet te ver gaan, want dan haal je de eeuwenoude zaadbank weg. Tegelijk wil je niet te veel voedingsstoffen achterlaten. Maatwerk dus." Grondboringen vertellen hoe de bodem ongeveer in elkaar steekt. Maar die bodemlagen lopen niet overal hetzelfde: moet je hier veertig centimeter afgraven, dan is dat verderop misschien een halve meter. Een expert op gebied van bodem, water en ecologie (ecohydoloog) kijkt wekelijks met de graafmachinist mee.

Te nat voor bos

Die bodem vertelt bovendien een heel verhaal. Zo zijn op verschillende plekken oude venlaagtes terug te vinden, evenals sporen van rabatten. Rabatten werden gebruikt om in natte gebieden bossen te planten: langwerpige verhogingen waarop de bomen staan, met daartussen greppels om het water af te voeren. Van oudsher waren veel plekken in Stelkampsveld dus voor bosbouw veel te nat.

Om ruimte te maken voor natte, meer open natuur is bijna zestien hectare bos gekapt. Vennen, schraallanden en heide gaan elkaar hier afwisselen. Doreen: "Niet al het bos en bomen zijn verdwenen, maar het landschap is wel veel opener geworden. Eigenlijk herstellen we de situatie zoals die was in 1850, voordat we met alle moderne technieken het land gingen ontginnen." Een situatie die past bij het landschap dus. Naaldbos verdampt bovendien veel water: door vooral naaldbomen te kappen wordt ook verdroging tegengegaan. Staatsbosbeheer heeft de hectares bos die ruimte hebben gemaakt voor andere natuur, op landgoed De Slangenburg weer aangeplant.

Vernatten met beleid

Op dit moment worden de laatste hectares afgegraven. Met de vrijkomende grond wordt natschade op agrarische percelen vermindert ('werk met werk' maken). Sluitstuk van twee jaar werk is het opzetten van het waterpeil. Vernatten is ook weer balanceren. Doreen vergelijkt Stelkampsveld met een badkuip: de sloten zijn het afvoerputje waardoor het water wegloopt. Dat water wil je in het gebied houden, maar alleen het grondwater en niet het zure regenwater. "In een dichte badkuip met gedempte sloten verdringt het regenwater het grondwater. Maar de sloten moeten ook weer niet te diep blijven, dan loopt het grondwater snel weg." Vernatten met beleid dus. 

Aan natuurherstel gaan de nodige berekeningen en onderzoeken vooraf. Tijdens het werk wordt bijgestuurd waar nodig. Alles om te komen tot het beste resultaat. Het streven is dat de uitvoering eind 2021 gereed is. Als de machines deze winter zijn vertrokken, mag de natuur zich gaan ontwikkelen en zullen we zien of dat is gelukt. Een landschap van nat naar droog, met poelen, blauwgrasland, heide en natuurakkers, met niet alleen de boomkikker maar ook vol bloeiende gevlekte orchis, parnassia en klokjesgentiaan.

Meer informatie

• Het natuurherstel in Stelkampsveld ging najaar 2019 van start en dit schreven we er toen over
• Projectpagina van Provincie Gelderland over Stelkampsveld

Tekst en foto’s: Provincie Gelderland