De dodo als lompe sufferd

De dodo (Raphus cucullatus) was een grote duifachtige van het eiland Mauritius. De vogel had zijn vliegvermogen verloren, net als sommige andere vogels van eilanden zonder landroofdieren. Binnen een eeuw na de komst van de Nederlanders in 1598 stierf de dodo uit. Omdat de dodo zo snel uitstierf, was er bijna niets over bekend. Er zijn maar heel weinig exemplaren verzameld, en daarvan is weinig tot niets overgebleven. Daarnaast zijn er een aantal tekeningen en schetsen naar opgezette of levende exemplaren bewaard gebleven. Dat was alles wat er restte van de dodo rond het midden van de zeventiende eeuw.

Dodo’s in de kunst

Zo weinig materiaal er is van de echte dodo, zo veel afbeeldingen zijn er te vinden. De onderzoekers, bestaande uit onder andere Naturalisonderzoeker Alexandra van der Geer, vergeleken 179 afbeeldingen van de dodo, gemaakt tussen 1601 en 2014. De uitverkoren dodo’s waren van diverse pluimage: natuurgetrouwe tekeningen, schetsen, logos, stripboeken en andere fantasiedodo’s.

“Via een morfometrische analyse zagen we hoe vooral de vorm van de snavel door de tijd heen evolueert in fantasieafbeeldingen, en steeds verder gaat afwijken van die van de echte dodo”, legt Van der Geer uit. Het begin van die evolutie lijkt samen te vallen met het verschijnen in 1865 van Alice’s Adventures in Wonderland van Lewis Carroll. De dodo, getekend door John Tenniel, is hier voor het eerst gebruikt als een amusante persoonlijkheid. “Vanaf dit moment zien we de dodo steeds vaker opduiken in afbeeldingen buiten de wetenschap”, aldus Van der Geer.

Karikaturale snavels

De belangrijkste verschillen tussen dodo-afbeeldingen zitten in de bolling op de bovenkant van de snavel in combinatie met de lengte, en de snavelpunt. Van der Geer: “De snavel kan enorm kort zijn met een extreme bolling, of juist heel lang en met nauwelijks een bolling. De punt kan scherp zijn en naar beneden en naar het lichaam toe gekromd of juist rond of naar voren buigend. Een extreem voorbeeld is de dodo in het stripalbum De weg naar west (1980) uit de serie De avonturen van Douwe Dabbert van Piet Wijn met de kortste, bolste en scherpste snavel. Aan de andere kant van het spectrum zien we bijvoorbeeld de dodo van aflevering 415 van Jim Henson’s Muppetshow met een lange snavel zonder scherpe punt en nauwelijks een bolling.”

Gedoemd te mislukken

Vroege natuurhistorici zoals Buffon (1770) en Owen en Broderip (1866) beschreven de dodo als lui en dom: een tragische, gedegenereerde fout van de natuur, ongeschikt om te overleven. Dit beeld van een tragikomische figuur is hardnekkig, en uitgangspunt voor de vele karikaturale afbeeldingen. “Maar dat beeld is incorrect. De dodo was, net als alle andere soorten, perfect aangepast aan zijn eigen omgeving."

Zijn uitsterven was te danken aan een verstoring hiervan, in de vorm van ratten die de eieren roofden. Die ratten zouden er zonder de mens nooit gekomen zijn, want het eiland is te ver weg. "Indirect zijn wij de oorzaak van het verdwijnen van de dodo, niet de dodo zelf”, benadrukt Van der Geer. Het is wat dat betreft onsportief om de dodo dan ook nog eens neer te zetten als een lompe sufferd.

Meer informatie

• Benieuwd hoe een dodoskelet er in het echt uitziet? Bezoek dan de tijdelijke tentoonstelling ‘Van onschatbare waarde’ bij Naturalis. De tentoonstelling is te bewonderen tot en met 31 oktober 2021.
• Het gehele artikel genaamd ‘The changing face of the dodo (Aves: Columbidae:Raphus cucullatus): iconography of the Walghvogel of Mauritius’ is hier te lezen.

Tekst: Alexandra van der Geer, Naturalis Biodiversity Center
Foto's: Naturalis; Lewis Carroll & John Tenniel; Alexandra van der Geer; Jan Hakhof