Over de grens en ook weer terug

Waarom steken ze überhaupt de grenzen over, wat gebeurt er juridisch gezien als een grazer dat doet, en welke mogelijkheden zijn er om dit juridisch acceptabel te maken?

Grensmaas

Voor de rapportage (pdf; 0,9 MB) is gekeken naar de Grensmaas, de rivier die de grens vormt tussen België en Nederland. Aan deze prachtige, ondiepe rivier zijn de afgelopen decennia de uiterwaarden flink hersteld met drie doelen: hoogwaterveiligheid, natuurherstel en grindwinning. Vanaf het prille moment na oplevering worden de uiterwaarden begraasd door konikpaarden en gallowayrunderen. Deze grazers zorgen er sindsdien voor dat de uiterwaarden niet dichtgroeien en hebben zo de doorstroombaarheid van de rivier bij hoogwater goed gehouden. Ook brengen ze variatie in de structuur van de vegetatie. Het begraasde gebied langs de Grensmaas is ondertussen zelfs al veertig kilometer lang, wat voor Nederlandse en Belgische begrippen een ongekende lengte is.

Van het begin af aan is, met name aan de Nederlandse zijde, ingezet op een zo natuurlijk mogelijk beheer van de grazers: beheer gericht op sociale familiekuddes die qua leeftijdssamenstelling, man-vrouwverhouding en gedrag zo dicht mogelijk bij wilde dieren komen en het hele jaar door in het gebied leven. Daar zitten namelijk veel voordelen aan: natuurlijke kuddes hebben meer zelfvertrouwen, want ze kennen elkaar en het gebied door en door. Ze weten welke planten ze moeten eten om parasieten tegen te gaan en ze durven gebieden te verkennen die lastiger te bereiken zijn en weten ook daar het dichtgroeien met houtige plantensoorten en bomen te voorkomen. Tegelijkertijd genieten bezoekers van de aanwezigheid van deze wildlevende dieren.

Waar kan ik heen? 'k Heb getwijfeld over België...

Het gevolg is ook dat jonge hengsten hun natuurlijke gedrag vertonen en de rivier oversteken om op zoek te gaan naar merries. Nu is dit nog maar incidenteel, maar de verwachting is dat het steeds vaker zal gebeuren en dat naast paarden ook runderen de overtocht zullen wagen. De rivier wordt namelijk steeds beter doorwaadbaar door de lage waterstanden en het ontstaan van natuurlijke eilandjes die als stapstenen functioneren. De dieren nemen in aantal toe waardoor ze meer over het gehele gebied zullen willen uitwaaieren. En ze leren de gebieden en de mogelijkheden voor oversteken met de jaren steeds beter kennen.

En daar begint het te wringen. Ook al vertonen de dieren natuurlijk gedrag en is het oversteken voor de uitwisseling van de genen alleen maar toe te juichen, juridisch gezien zijn dit ‘gehouden dieren’ die onder allerlei wetten en regels vallen die zijn ontwikkeld voor vee uit de landbouw. Het gaat bijvoorbeeld om regels op het gebied van dierenwelzijn en –gezondheid en voedselveiligheid. Regels die niet goed matchen met het natuurlijke gedrag en beheer van de kuddes. Het zijn bovendien niet alleen Europese regels, maar ieder land - dus ook België en Nederland - heeft daarnaast nog ruimte voor eigen interpretatie van de regels (zonder de essentie van de regels uit het oog te verliezen). Twee aspecten zijn hierin taai. Ten eerste het feit dat bij het oversteken de kuddes van verschillende eigenaren met elkaar mengen. En daarnaast het gegeven dat de dieren landsgrenzen, en dus onbewust de regelgrenzen, overschrijden.

Mismatch

Zonder hier op alle complexiteiten in te gaan, lichten we er één ingewikkeld aspect uit. Iedere veestapel van een specifieke eigenaar heeft in Europa een gezondheidsstatus. Als het vee van een eigenaar de status 'IBR-vrij' heeft dan is het niet toegestaan om vee toe te voegen met een lagere status. Dan verliest al het vee van de eigenaar, zelfs aan de andere kant van het land, de hoge status. Dus als een stier met een lage status (Nederland) de rivier oversteekt en zich voegt bij een kudde met een hoge status (België) is de Belgische beheerder voor zijn hele veestapel in het land de hoge status kwijt.

Renée Meissner van Herds & Homelands heeft deze praktische obstakels in kaart gebracht in haar rapport. Dit geeft een heel verhelderend inzicht in de mismatch tussen de voor vee en productie opgestelde regels en die voor wildlevende grazers. Maar het rapport geeft ook een heldere oplossing, die niet alleen voor de Grensmaas een uitkomst biedt, maar ook voor veel andere grensoverschrijdende natuurgebieden.

Status aparte

De meest gewenste oplossing is om het hele natuurgebied aan beide zijden van de grens één status aparte te geven. De buitengrenzen van het gehele gebied aan beide zijden van de grens, België en Nederland, vormen dan de grens van het status aparte-gebied. Het nieuwe label voor het gebied en voor de populaties grazers is dan ‘semi-wild’, een nieuwe status naast de reeds bestaande juridische statussen van gehouden dieren, dierentuindieren en wilde dieren. Voor alle aspecten van het beheer van de kudde moeten dan aparte afspraken gemaakt worden, die passen bij het proces van rewilding van de dieren. Als de dieren de grens oversteken en als kuddes mengen heeft dit geen invloed op de andere kuddes van de beheerders buiten dit gebied. Deze optie wordt nog nergens in Europa gebruikt. ARK bespreekt nu deze mogelijkheid met de Nederlandse overheid die op haar beurt hierover contact heeft met haar Belgische collega’s.

Een andere optie is dat er geen aparte status komt maar wel dat er andersoortige grensoverschrijdende afspraken gemaakt worden, zoals:

• Alle dieren krijgen één eigenaar (Belgisch of Nederlands) en vallen zo onder de regelgeving van één land. Het kan een bestaande beheerder zijn of er kan een nieuwe (Belgische of Nederlandse) entiteit voor worden opgericht.
• Op Beneluxniveau worden er aparte afspraken gemaakt hoe met deze specifieke situatie om te gaan.

Een derde mogelijke optie is dat de grazers niet meer de status van huisdieren hebben, maar van wilde dieren. Ze hebben dan dezelfde status als bijvoorbeeld een ree en zijn geen bezit meer maar weer onderdeel van de natuur, net als hun wilde voorouders. Op dit moment zijn de overheden nog niet rijp voor deze optie. Het ligt ook meer voor de hand om deze aanpak eerst uit te rollen in Europese landen waar de begraasde gebieden groter en nog natuurlijker zijn.

Voorlopersrol

Begrazingsdeskundige Renée Meissner beveelt aan om de optie voor een aparte status voor de Grensmaas (en in Europa ook andere gebieden) verder te ontwikkelen. Daarvoor is het ook belangrijk dat agrarische subsidies en bijbehorende regelgeving niet leidend zijn bij het beheer van natuurgebieden, omdat ze erg gericht zijn op productie in plaats van op resultaat voor de natuur. Door de vrije levenswijze in een complete kudde kunnen paarden en runderen in de natuur langs de Grensmaas nu al het hele jaar door grotendeels hun sociale gedrag goed ontplooien. Door nog beter passende wet- en regelgeving kan de Grensmaas hét Europese voorbeeld worden van de positieve impact die natuurlijke begrazing door grote grazers heeft.

Meer informatie

• Rapport Crossborder grazing along the river Meuse. Case study description for GrazeLIFE (pdf; 0,9 MB)

GrazeLIFE brengt tot eind 2021 de effectiviteit en kosten van verschillende soorten begrazing voor verschillende Europese regio’s in kaart. Samen met projectpartners als Rewilding Europe werkt ARK Natuurontwikkeling, op verzoek van de Europese Commissie, aan het verbeteren van kansen voor natuurlijke begrazing in natuurgebieden. Kijk voor meer informatie op ark.eu/grazelife.

Tekst: Esther Blom, ARK Natuurontwikkeling
Foto's: Edwin Rem, Nature in Stock; Twan Teunissen