Grote grazers en predatoren zoals de wolf

Terugkeer van grazers en predatoren

Lange tijd waren wilde grazers en hun predatoren in Nederland en vrijwel de rest van Europa zeldzaam en diverse soorten stierven zelfs uit. De afgelopen vijftig jaar hebben veel soorten wilde grazers zich hersteld en zijn teruggekeerd naar plekken waar ze lang niet meer voorkwamen. Daarnaast hebben natuurbeheerders runderen en paarden teruggebracht naar de natuur, omdat hun wilde voorouders waren uitgestorven. Niet alleen grazers keren terug, ook hun predatoren nemen weer toe en keren terug. Zo is de boommarter inmiddels in bijna heel Nederland te vinden en komen ook wolf en goudjakhals de laatste jaren steeds vaker in Nederland voor. Vee, en dan met name schapen, moeten we nu weer beschermen, maar hoe zit dat met grote grazers in de natuur?

Ooit waren alle grazers wilde dieren en waren er volop predatoren die er jacht op maakten. Iedere soort had zo zijn eigen manier om daar mee om te gaan. Sommige soorten rennen zo hard weg dat een predator geen kans meer maakt, andere rennen juist heel ver weg om zo buiten het territorium van een gevaarlijke predator te komen. Weer andere gaan in grote groepen leven, waar vele ogen zorgen voor een snelle ontdekking van naderende roofdieren. Tot slot kunnen veel soorten heel hard van zich af trappen of hebben ze gevaarlijke hoorns om zich te verdedigen. Niet voor niets is maar zo’n tien procent van de aanvallen van grote predatoren succesvol. In de rest van de gevallen is het prooidier de predator te slim of te snel af, oftewel, is zijn verdediging effectief.

Edelhert

Herten bijvoorbeeld zijn niet zo weerloos als wij denken. Ze kunnen fel om zich heen trappen en zo zelfs meerdere wolven van zich af houden. Als ze dat lang genoeg volhouden, houden de wolven het voor gezien en gaan ze op zoek naar een nieuwe prooi. In een groep kunnen ze dat nog veel beter. Dicht tegen elkaar aan en flink uitvallen naar elke wolf die te dichtbij komt. Jonge kalfjes kunnen in zo’n groep profiteren van de samenwerking van hindes en jaarlingen om wolven weg te houden. Pas als een hert hard probeert weg te rennen, is hij het haasje. Vluchtend kan hij niet goed trappen, maar al rennend kunnen wolven wel bijten. Edelherten zijn zelfs gevaarlijk voor wolven: een goed gemikte trap kan een wolf zwaar verwonden en met een gebroken kaak is het slecht jagen voor een wolf. Edelherten zoeken graag de openheid en elkaars gezelschap op om wolven op tijd aan te zien komen en zich effectief te verdedigen.

Ree

Zelfs reeën zijn fel tegen wolven. Vooral moeders met jonge reekalfjes vallen wolven gewoon aan om ze bij hun kalf vandaan te houden. Reeën zijn echter veel minder gevaarlijk voor een wolf dan een edelhert. Niet voor niets staan reeën hoog op de ranglijst van prooidiersoorten voor een wolf.

Wild zwijn

Volwassen wilde zwijnen zijn pas echt gevaarlijk voor een wolf, vooral de keilers. Hun vacht is zo dik en taai dat twee wolven samen grote moeite hebben om één volwassen zwijn te doden. Dat laten ze dan ook meestal achterwege. Als het moet houden wolven dan ook afstand. Toch eten wolven veel wilde zwijnen, maar dat zijn vrijwel allemaal jonge wilde zwijnen. Deze zijn gemakkelijker te vangen en te doden, maar daar zijn er wel veel meer van nodig voor een goed maal. Vandaar dat wolven snel een zwijntje doden en dan meteen doorgaan naar de volgende. Met twee of drie kan een wolf tenminste thuiskomen om de jongen van voedsel te voorzien.

Wisent

Wisenten zijn heel gevaarlijk voor wolven en dat weten ze zelf ook. In Polen worden alleen oude solitaire wisentstieren soms het slachtoffer van een wolvenaanval en een enkele keer een jong kalfje, maar vaak gebeurt dat niet. Als wisenten een wolf spotten, dan lopen ze er dreigend op af totdat die afdruipt; en dat is dan nadrukkelijk hinderlijk volgen. Wisenten kunnen gemakkelijk een wolf doden, maar met een roedel wolven wordt het ook voor wisenten oppassen geblazen. Op de Veluwe komt de kudde wisenten soms een wolf tegen. Eén keer was een boswachter daar getuige van, een prachtig schouwspel. Gelukkig lag er die ochtend verse sneeuw, dus het hinderlijk volgen was die dag nog lang zichtbaar. Geweldig om te zien!

Rund

Runderen zijn net zo gevaarlijk voor wolven als wisenten, ze kunnen bijvoorbeeld flink trappen. Ook met hoorns kunnen ze wolven goed van zich vandaan houden, maar ook hier is een stevige sociale structuur van groot belang. Eén enkele koe of stier is erg kwetsbaar voor een roedel wolven. Koeien leven van nature echter in koeiengroepen, met oma aan de leiding en al haar dochters en kleindochters in de groep. Die komen allemaal voor elkaar en elkaars kalfjes op. Koeien stellen zich in een cirkel op, met de kalfjes in het midden. Geen wolf die daar doorheen komt. In Bulgarije leven veel wolven, maar ook jaarrond runderen, in de natuur. Stieren bleken daar een belangrijke rol te spelen in de verdediging van hun koeienkuddes, mits er tenminste meerdere stieren aanwezig waren, zoals van nature het geval is. Nadat bleek dat natuurlijke kuddes geen last hadden van wolven, zijn ook de lokale boeren overgeschakeld van één stier per dorp naar veel meer stieren per kudde, met een sterke afname van wolvenpredatie als gevolg.

Schotse hooglanders en andere runderen in natuurgebieden hoeven zich dan ook niet veel zorgen te maken. Zo lang het gaat om  kuddes die gevormd worden door sociale familiegroepen met natuurlijke verhoudingen jonge en oude dieren, mannetjes en vrouwtjes, staan ze samen heel sterk. Het inscharen van jaarlingen met één oppaskoe is daarom geen goed idee als er wolven in de buurt zijn. Het is maar de vraag of die koe zich wel zo verantwoordelijk voelt voor de telkens wisselende jonge dieren. Van nature vluchten jonge dieren ook naar hun moeder en die is er dan niet. Als ook maar één jaarling losbreekt uit de groep en weg spat bij dreiging, dan maakt hij geen schijn van kans. Een wolf is een ervaren jager, terwijl het jonge dier vaak geen enkele ervaring heeft met zichzelf verdedigen.

Paard

Wildlevende paarden zijn echte vluchtdieren, maar kunnen zich ook fel verdedigen tegen wolven. Daarvoor is wel een hechte sociale structuur nodig, maar die hebben wilde en wildlevende paarden. Hengsten werken samen om wolven te verdrijven en de merries van een harem staan dicht opeen met de veulens in het midden. In Letland hebben harems vaak meerdere hengsten: een leidhengst en één of meer secondanten. Samen beschermen ze de harem tegen wolven. Dat is daar hard nodig, want in de winter komen er de nodige wolven vanuit Rusland naar de natuurgebieden waar ook konikpaarden leven. De koniks in Bulgarije hebben het helemaal voor elkaar. Elke nacht voegen ze zich bij de kudde runderen en staan samen met reeën in de beschermende cirkel.

Schaap en geit

Schapen zijn net als geit en steenbok vluchtdieren van het hooggebergte. Hun dikke wol beschermt ze tegen de felle kou en hun dunne pootjes hebben goed grip op steile rotshellingen, waar een wolf ze niet kan volgen. Bij gevaar vluchten ze dus snel naar een onbereikbare plek. Ze hoeven niet lang hard te kunnen rennen en grazen van nature in de buurt van hun vluchtgebied. Alleen dieren die te langzaam zijn of zich laten verrassen vallen soms ten prooi aan een wolf of lynx. In ons laagland zonder rotsen zijn deze dieren echter kansloos. Ze komen van nature niet in de Nederlandse natuur voor en zijn dan ook niet bestand tegen predatie. Zelfs de watervlugge soayschapen maken net als moeflons weinig kans. Wel kunnen deze dieren in de natuur veel beter vluchten dan andere schapenrassen. Een wolf zal telkens maar één schaap kunnen doden; de rest vlucht weg.

Natuurgebieden en agrarische gebieden

Uit de vele ervaringen in Duitsland en andere Europese landen blijkt dat grazers die leven in natuurlijke kuddes, in natuurgebieden waar ze van oorsprong ook thuishoren, zich effectief kunnen verweren tegen predatoren zoals de wolf. De ervaringen in Nederlandse natuurgebieden met grazers en grote predatoren zijn nog beperkt. Maar nu al laten ze zien dat schapen zonder extra bescherming door een stroomraster in natuurgebieden kwetsbaar zijn, evenals jonge runderen die zonder de bescherming van een natuurlijke kudde leven. Natuurorganisaties zouden er daarom voor kunnen kiezen om (nog) meer te werken met natuurlijke kuddes runderen, paarden, wisenten, edelherten, et cetera. Zeker als zou blijken dat ook de wilde schapen en geiten een te gemakkelijke prooi zijn.

In onze landbouwgebieden zien we eveneens dat schapen zonder goede afrastering met stroom kwetsbaar zijn. In een wei waar schapen geen kant op kunnen, kan een wolf makkelijk veel slachtoffers maken; temeer omdat huisrassen voor een betere hanteerbaarheid (bij het scheren) mak gefokt zijn. Dat zal waarschijnlijk ook gelden voor schapen in de natuur, die met herder en hond gehoed worden. Het zou erg lastig zijn als schapen de hond die hen moet drijven telkens zouden aanvallen. Beeldmateriaal van een recente aanval op schapen in de provincie Noord-Brabant laat zien dat sommige schapen bij een wolvenaanval zelfs stil blijven staan. Er rest dus weinig anders dan schapen en geiten veilig achter een schrikdraad houden. Bijkomend voordeel is bovendien dat dit ook helpt bij de bescherming van schapen tegen aanvallen door honden. Hoe dat kan is te vinden op wolveninnederland.nl, ark.eu/kuddewaakhonden en bij12.nl/wolf.

Kijk voor meer informatie op ark.eu/predatie en download de gratis folder Wolven in Nederland.

Eerder verscheen in deze serie:

Grazers brengen het landschap tot leven
Een nieuwe lente, een nieuwe geboortegolf
Hoe zien we grazers?
Ook dieren nemen afscheid
Bevers: natuurlijke houthakkers en bouwvakkers
Welke rassen horen bij natuurlijke begrazing?
Welke soorten passen bij natuurlijke begrazing?
Rondtrekkende grazers
Grazers en publiek
Som der soorten
Hoeveel grazers passen er in een natuurgebied?
Voortplanting als motor voor rijke natuur
Hoe de winter door bos en ruigte (g)raast