Ook dieren nemen afscheid
ARK Rewilding NederlandSociale kuddes en hun betekenis
De invloed op het landschap van grote grazers die in een sociale kudde leven, wordt mede bepaald door de diversiteit aan gedrag die zo kenmerkend is voor dergelijke kuddes. De verspreiding van dieren (en begrazingsdruk) over een gebied, hangt bijvoorbeeld samen met de vorming van afzonderlijke groepen, zoals hengstengroepen, haremgroepen, stierengroepen, of koeiengroepen. Ook het specifieke gedrag in de voortplantingstijd en in de periode als er jongen zijn, leidt ertoe dat bepaalde terreindelen tijdelijk intensief benut worden en andere juist niet.
Sociale kuddes hebben niet alleen een betekenis voor het landschap, maar ook voor de grazers zelf. Kuddevorming vergroot de mogelijkheden om te overleven in de natuur. Kuddedieren beschermen elkaar, waarschuwen elkaar, helpen elkaar en leren van elkaar. Ze werken samen. Er is sprake van hiërarchie, leiderschap en taakverdeling, en van communicatie, vriendschap en afhankelijkheid.
De relaties zijn hecht. Sterfte van een kuddegenoot gaat dan ook niet onopgemerkt aan de dieren voorbij. Het wegvallen van een kuddegenoot kan zelfs sterk ontregelend werken; in ieder geval voor de meest naaste dieren, maar soms ook voor de hele kudde.
Rouw en rituelen
Als een kuddedier sterft, dan valt er niet alleen een individu uit de kudde weg, maar ook zijn kennis en zijn rol in de groep. Een kameraad verdwijnt, een leider, een rivaal, een moeder, een oppastante, een rijke kennisbron, een sterke verdediger, enzovoorts. Hoe belangrijker de rol, des te groter is het verlies; hoe hechter de band, des te intenser is de gewaarwording van dat verlies. Het gedrag van de grazers en hun onderlinge communicatie laat zien hoe het sterfgeval de dieren bezighoudt.
Er zijn waarnemingen van runderen die gaan roepen, wanneer een kuddegenoot gestorven is. Zelfs van ver komen dieren toegesneld. Ze verzamelen zich rond het dode dier. Ook zijn er waarnemingen van een veulen dat hoog hinnikend rondjes rent om zijn gestorven moeder.
Afscheid nemen en door laten dringen dat een groepsgenoot weggevallen is, kost tijd. Vaak is te zien dat groepsleden enkele dagen tot weken het dode dier bezoeken, besnuffelen en betasten. De omgeving wordt platgetrapt en er ontstaan talloze wildpaadjes die bij het dier uitkomen. Er wordt 'wacht' gehouden.
In de meeste natuurgebieden is het dagen of weken laten liggen van kadavers niet toegestaan vanwege de wetgeving. Maar ook als kadavers moeten worden opgehaald, is het raadzaam om grazers minimaal een dag afscheid te laten nemen.
Naarmate de overleden grazer hoger in de rangorde staat, kan dit afscheid intenser en langer duren. De dood van een leiddier betekent een gemis aan kennis over onder andere terreingebruik, voedselaanbod en heilzame of giftige planten. De dood van zo’n leiddier zal ook een nieuwe groepsverdeling betekenen. Een nieuwe leider betekent ook dat het leefgebied in meer of mindere mate anders gebruikt gaat worden.
De verstoorde hiërarchie moet opnieuw worden ingedeeld. Dat kan leiden tot krachtmetingen, vooral tussen leidende dieren van gelijkwaardige posities. Vooral bij paarden is dat het geval, waarbij hengsten op zoek gaan naar nieuwe kansen om hun genen te verspreiden. Bij runderen gebeurt dat veel minder en gaat de leiderschapspositie haast ongemerkt over op de volgende in rang. Als een jong dier doodgaat, heeft dit minder consequenties voor de kudde. Wel voor het moederdier. Zij neemt de tijd om afscheid te nemen van haar dode jong en het maakt dat de melkgift stopt.
Leren van dode grazers
Naast de kans om 'emotioneel' afscheid te kunnen nemen, is het voor hun overleving dus belangrijk dat grote grazers kunnen achterhalen waaraan de ander is overleden. De kudde zal lering willen trekken uit wat de doodsoorzaak is. Als een dier bijvoorbeeld verdronken is, zal de plek hierna vermeden worden. Op deze manier draagt het rouwen bij aan de terreinkennis, die van algemeen belang is voor overleven.
De een zijn dood...
Dode dieren zijn daarnaast onmisbaar in de natuur. Kadavers vormen de laatste schakel in een ingenieuze voedselketen. De dood van het ene dier betekent letterlijk het (over)leven van het andere. Ze zijn essentieel voor een rijkdom aan aaseters als de imposante raaf, vos en zeearend, maar ook talloze insecten als vliegen en aaskevers. Grazers die na hun dood blijven liggen zijn dan ook van levensbelang voor het herstel van de natuurlijke kringloop van leven en dood.
Nog lang niet alles is bekend over het hoe en waarom van rouw bij dieren in een kudde. Er is echter genoeg bekend om te constateren dat grazers achterlaten op de plek waar ze geleefd hebben en gestorven zijn van grote waarde is voor de compleetheid en natuurlijkheid van wildlevende kuddes. Op die manier kunnen niet alleen aaseters, maar ook overgebleven kuddegenoten weer hun voordeel doen met de terugkeer van dode dieren in de natuur. En al klinkt het wellicht wat vreemd, het is beter voor het dierenwelzijn en de rust in de kudde.
Kijk voor meer informatie op dooddoetleven.nl. Download ook de gratis tekening van grote kadavers en hun sleutelrol in de natuur.
Eerder verscheen in deze serie:
Bevers: natuurlijke houthakkers en bouwvakkers
Welke rassen horen bij natuurlijke begrazing?
Welke soorten passen bij natuurlijke begrazing?
Rondtrekkende grazers
Grazers en publiek
Som der soorten
Hoeveel grazers passen er in een natuurgebied?
Voortplanting als motor voor rijke natuur
Hoe de winter door bos en ruigte (g)raast
ARK Natuurontwikkeling zet zich in voor het terugbrengen van natuurlijke processen, waarvan natuurlijke begrazing er één is. Grote grazers zorgen voor een afwisselend landschap waar allerlei planten- en diersoorten floreren. Door herintroductie van inheemse, grote planteneters als wisenten, paarden, runderen en edelherten werkt ARK aan het terugbrengen van natuurlijke variatie in landschappen: graslanden, struwelen, bossen en alle overgangen daartussen. In deze serie over natuurlijke begrazing laten we zien waar het om draait bij natuurlijke begrazing, en bij de explosie van leven die ermee samenhangt.
Tekst: Bart Beekers, Leo Linnartz en Hettie Meertens, ARK Natuurontwikkeling en Renée Meissner, Herds and Homelands
Foto: Leo Linnartz, ARK Natuurontwikkeling
Tekening: Jeroen Helmer, ARK Natuurontwikkeling
Films: TV BuitenGewoon en Dwaalfilm.eu