Samen in actie voor een heus hommellandschap in het Geuldal

Het Geuldal in Zuid-Limburg is een plek waar veel voor Nederland unieke, zeldzame soorten bijen voorkomen. Natuurreservaten bieden deze soorten een thuis, maar wil je weer een levensvatbare populatie krijgen dan is versterking van het hele landschap nodig.

Het lokaal nog aanwezige kleinschalige landschap in het Geuldal kenmerkt zich door de aanwezigheid van verschillende lijnvormige elementen, graslanden dooraderd en omringd door heggen en struwelen, en akkers met akkerranden. Ook bermen zijn belangrijk vanwege hun verbindende functie, en waterbuffers (waar water opgevangen kan worden bij hevige regenval) vormen potentieel leefgebied. Om bijen te helpen overleven is het nodig om over de gehele vliegperiode voedsel aan te bieden binnen hun leefgebied. In potentie biedt de kleinschaligheid van het landschap alle kansen om dit mogelijk te maken. Maar zoals deze elementen door de verschillende beheerders nu beheerd worden, is dit nog niet het geval. Zowel de kwaliteit als de samenhang mag verbeteren.

Los van elkaar doen betrokken partijen in het gebied hun uiterste best, maar door de versnippering van de gebieden en gebrek aan afstemming tussen de verschillende beheerders ontstaan er periodes dat er onvoldoende voedsel voor bijen is. Op deze manier is het systeem te kwetsbaar en niet compleet.

Goed nadenken én door vertalen naar doen

De gemeenten Valkenburg aan de Geul en Gulpen-Wittem, Waterschap Limburg, Waterleidingmaatschappij Limburg, agrarisch collectief Natuurrijk Limburg, Limburgs Landschap, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, provincie Limburg en Wageningen Universiteit zoeken elkaar op om het Geuldal tot een heus hommellandschap te maken: een veerkrachtig leefgebied voor bijen met op elk moment in de vliegperiode voldoende voedsel.

De initiatiefnemers zien de urgentie om maatregelen in het landschap te nemen: verbetering en samenhang van beheer is een noodzaak om natuur- en landschapskwaliteit te behouden. Vanuit passie voor een soort(groep) en liefde voor het landschap en alles wat daarin gebeurt, kom je vervolgens tot goed gefundeerde ideeën. En door die ideeën vanaf het begin uit te werken met praktische stappen, ontwikkel je daadkracht.

Natuurweides met rotatiebegrazing in plaats van seizoensbegrazing, waterbuffers later openstellen voor begrazing, bermen gefaseerd maaien (en afvoeren), knip- en scheerheggen laten uitgroeien tot struweelhaag. Het klinkt allemaal logisch als je weet waarvoor je het doet, maar het is nog allerminst vanzelfsprekend. Tot slot vormen de akkers en hun randen in het projectgebied uiteraard een potentieel zeer interessante nectarbron. Dit jaar vindt een eerste experiment plaats met een speciaal ‘hommelmengsel’ van rode klaver, cichorei en knoopkruid, dat niet alleen interessant voor hommels is maar ook landbouwkundig voor een gezonde bodem.

Boshommel is de kroon

Het initiatief Hommellandschap Geuldal wil de regionale bijengemeenschap effectief en duurzaam bevorderen met behulp van de meest recente inzichten uit bijenonderzoek. Daarbij maken we gebruik van een gebiedsgerichte benadering omdat maatregelen het meest effectief zijn als ze elkaar op landschapsniveau aanvullen en leiden tot een verbetering van het leefgebied van complete gemeenschappen. De hier ooit aanwezige, maar nu verdwenen, Boshommel (Bombus sylvarum) gebruiken we als gidssoort (‘flagship species’). Deze bijensoort is mooi en makkelijk te herkennen en naar verwachting vormt het Geuldal met wat aanpassingen al snel weer een geschikt leefgebied voor deze soort. De Boshommel komt in aangrenzende gebieden in Duitsland en België nog steeds voor en probeert vanuit die gebieden herhaaldelijk Nederland te herkoloniseren, vooralsnog zonder succes.

Eerste monitoringresultaten bemoedigend

In praktijknetwerk ‘Bijvriendelijk beheer van Zuid-Limburgse heggen’ wordt gevolgd wat het ecologisch effect is van bijvriendelijker beheer van dit soort heggen in en rond het Geuldal. Dit praktijknetwerk is een samenwerking tussen onderzoeksproject Kennisimpuls Bestuivers (gecoördineerd door WEnR), beheermonitoring onder het agrarisch natuurbeheer (gecoördineerd door Natuurrijk Limburg) en project ‘hommellandschap Geuldal’ (gecoördineerd door Wageningen Universiteit, en een initiatief binnen de Nationale Bijenstrategie). De monitoring van de overige habitattypen is in handen van Wageningen Universiteit in samenwerking met Ivo Raemakers.

De monitoring zal meerdere jaren plaatsvinden. Het eerste monitoringsjaar leverde al een aanmoediging voor de inzet: er werden vijf ernstig bedreigde en een tiental bedreigde bijensoorten aangetroffen. Het meest bijzonder en passend bij het Zuid-Limburgse landschap is de aanwezigheid van schoorsteengroefbij, vierbandgroefbij, zwarte sachembij en donkere klokjeszandbij. Van de bedreigde hommelsoorten is vooralsnog alleen de rode koekoekshommel aangetroffen.

Het grotere geheel

Op 19 december 2018 is op hoofdlijnen het Deltaplan voor Biodiversiteitsherstel gepresenteerd door een groot aantal partijen. Een belangrijk onderdeel van het Deltaplan, welke de kwartiermakers van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel graag samen met de provincies willen oppakken, is de opzet van Living Labs natuurinclusief landschapsbeheer. In dergelijke Deltaplan Living Labs wordt in concrete gebieden samen met alle betrokkenen een plan gemaakt om de biodiversiteit op landschapsniveau weer toe te laten nemen. Er wordt meteen begonnen met het in de praktijk brengen van maatregelen door alle belangrijke grondgebruikers en er wordt gemonitord wat de effecten van die maatregelen zijn. Als daaruit blijkt dat de genomen maatregelen nog onvoldoende zijn om biodiversiteitsherstel te realiseren wordt het plan aangepast en wordt er een tandje bijgeschakeld volgens het principe doen-leren-beter doen. Het initiatief Hommellandschap Geuldal is een voorloper van zo’n Deltaplan Living Lab, waarbij vooral nog meer aandacht nodig is voor de financiële kant van het verhaal: hoe kunnen we er voor zorgen dat natuurinclusief landschapsbeheer niet simpelweg een kostenpost is, maar past binnen een agrarisch verdienmodel.

Het eerste schaap over de … heg?

We kunnen het niet vaak genoeg zeggen: er gebeurt niets zonder de oprechte inzet van mensen die vanuit een positieve insteek echt iets willen veranderen en daarbij breed kunnen en willen kijken. Wat we als initiatiefnemers van dit project opnieuw hebben gemerkt, is dat vanaf het begin alle partijen meedenken, enthousiast zijn en de theorie, als het even kan, willen omzetten in daden. Juist de brede, gezamenlijke aanpak biedt ons de kans om denk- en praatwerk snel om te zetten in zichtbare resultaten buiten. Een kans die we in het Geuldal met beide handen aangrijpen, maar die ook op vele plekken elders in het land te benutten moet zijn. En de voorjaarsbeelden van de Amstel Gold Race zullen er alleen maar beter van worden!

Tekst: Harm Kossen, Natuurrijk Limburg; Ivo Raemakers (onafhankelijk onderzoeker); David Kleijn, Wageningen University
Foto's: Harm Kossen (leadfoto: panorama van het Geuldal)