Zandhagedis bereikt Zuiderveld

Bericht uitgegeven door Stichting RAVON op [publicatiedatum]

De zandhagedis doet het de laatste jaren prima in Nederland. Maar hoewel de populaties groeien zien we maar heel zelden dat er daadwerkelijk nieuwe gebieden worden gekoloniseerd. Daarvoor is het Nederlandse landschap te versnipperd geraakt de afgelopen decennia. In Drenthe lijkt er desondanks toch een nieuw gebied gekoloniseerd: op het Zuiderveld nabij Odoorn is afgelopen jaar voor het eerst sinds 1989 een zandhagedis gesignaleerd. Reden voor optimisme?

De zandhagedis is gezien op het Zuiderveld op de Hondsrug in Drenthe, een kleine en geïsoleerde heisnipper. Sinds 1995 ligt op het Zuiderveld een traject van het Meetnet Reptielen. Hier worden jaarlijks alleen levendbarende hagedissen gezien en in steeds kleinere aantallen: helaas een voor deze soort typerende situatie. Kleine geïsoleerde populaties zijn immers zeer kwetsbaar voor negatieve invloeden. In het huidige versnipperde landschap is het verdwijnen van een reptielensoort ook vaak het definitieve einde, omdat er geen mogelijkheid bestaat dat het gebied opnieuw gekoloniseerd wordt. Hagedissen zijn net als de meeste andere inheemse reptielen zeer slechte migranten en hebben moeite nieuwe gebieden te (her)koloniseren. Op ongeveer 1,5 kilometer afstand ligt het veel grotere Molenveld waar zowel de levendbarende- als zandhagedis voorkomen. Tussen deze beide natuurgebieden ligt voornamelijk landbouwgebied, dat ongeschikt is voor hagedissen. Momenteel wordt er gewerkt aan een verbindingszone tussen beide gebieden, zodat de zandhagedis kan uitbreiden en voor de levendbarende hagedis de isolatie wordt opgeheven. Maar financiële strubbelingen en archeologische waarden van het gebied zorgen voor vertraging.

Onwaarschijnlijke omweg
Het is zeer opmerkelijk dat er een mannelijke zandhagedis werd aangetroffen op het Zuiderveld: dit stoere diertje heeft een hele omzwerving moeten maken om hier te geraken. Slechts via een enorme en onwaarschijnlijke omweg is het Zuiderveld voor hagedissen vanuit het Molenveld bereikbaar. Aangezien er slechts één mannetje is waargenomen kan zich nog geen nieuwe populatie vestigen op het Zuiderveld, daarvoor zijn immers ook vrouwtjes nodig. De kans dat er nog een zandhagedis in slaagt om het Zuiderveld te bereiken is nihil.

Twee verschillende soorten, twee verschillende trends
Deze twee soorten hagedissen laten tegenovergestelde landelijke trends zien: de zandhagedis neemt toe terwijl de levendbarende hagedis juist afneemt. De eens zo algemene levendbarende hagedis is onlangs zelfs opgenomen in de nieuwe Rode Lijst voor Amfibieën en Reptielen. Een serieus te nemen signaal, want deze weinig kritische soort kwam behalve in natuurgebieden ook voor in het agrarische landschap. Op enkele uitzonderingen na is de levendbarende hagedis hier uit weggevaagd. Redenen van achteruitgang zijn versnippering, verdroging en een versnelde vegetatiesuccessie waardoor geschikte leefgebieden dichtgroeien.
De zandhagedis neemt vanaf de jaren 90 van de vorige eeuw juist toe. Zowel in de duinen als ook op de binnenlandse heideterreinen is er in het beheer meer ruimte voor dynamiek waardoor bijvoorbeeld veel meer open zand beschikbaar is voor de eiafzet. Daarnaast speelt het warmer wordende klimaat een belangrijke rol in de toename van deze echte zonaanbidder.

Geen kant op
In het versnipperde Nederlandse landschap zitten reptielen vaak gevangen in hun leefgebied aangezien hun migratiecapaciteiten zeer gering zijn. Slechts wanneer leefgebieden onderling door geschikte verbindingszones verbonden zijn is het mogelijk dat er kolonisatie optreedt. Het is voor deze soortgroep dan ook zeer belangrijk dat er werk wordt gemaakt van de ecologische hoofdstructuur, want verloren gegaan leefgebied kan in de hedendaagse situatie nauwelijks nog ge(her)koloniseerd worden. Dat is vooral spijtig voor de zandhagedis, die het momenteel goed doet in Nederland maar amper nieuwe gebieden kan koloniseren vanwege die versnippering. Onder het huidige politieke klimaat trekken reptielen aan het kortste eind en lijkt lokaal uitsterven van populaties in kleine geïsoleerde gebieden onontkoombaar. De droeve boodschap van de huidige regering aan de Nederlandse reptielen is duidelijk: jullie tellen niet meer mee.

Tekst: Ingo Janssen, RAVON
Foto: Jelger Herder, Digital Nature; Jöran Janse, RAVON