Ontwaken uit de winter
De NatuurkalenderBericht uitgegeven door De Natuurkalender op vrijdag 22 januari 2010
De dagen lengen weer, de temperatuur gaat (eindelijk) weer omhoog en we hebben in ieder geval één koude periode achter ons liggen. Maar wat maakt nu dat de natuur weer wakker wordt na de winter? Verschillende soorten gebruiken verschillende prikkels. Dit kan echter wel eens voor grote problemen zorgen.
Egel
Het tijdstip waarop een egel uit zijn winterslaap ontwaakt, is zeer afhankelijk van de temperatuur. Als de temperatuur boven een bepaalde waarde komt, zullen de meeste egels uit bed komen. In Figuur 1 is goed te zien dat de piek van eerste egelwaarnemingen in het voorjaar volgt na een sterke stijging van de temperatuur in maart. De egels moeten na de winterslaap hun vetreserves weer opbouwen en zijn in die periode daarom veel etend en eten zoekend te zien.
Zachte winters zijn nadelig voor dieren die afhankelijk zijn van temperatuur om te ontwaken. Tijdens hun winterslaap daalt de lichaamstemperatuur van egels van circa 35 naar 10 graden en verliezen ze ongeveer 30% van hun gewicht. In zachte winters kunnen egels te vaak onnodig wakker worden, wat gevaarlijk veel energie kan kosten.
Figuur 1: Eerste egelwaarnemingen in 2006
Bosanemoon
De koude winter van dit moment is dus zeer voordelig voor soorten die in rust of in winterslaap zijn. Sommige soorten, zoals de bosanemoon, gebruiken juist de koude periode als een prikkel. Wanneer het een warme winter is geweest, reageert de bosanemoon trager op de stijgende temperatuur dan na een koude winter. Het lijkt op een extra beveiligingsmechanisme: de plant weet zo vrij zeker dat de winter al geweest is wanneer ze een hoge temperatuur waarneemt.
In Figuur 2 is te zien dat de piek in bloei van bosanemonen in 2007 en 2008 ongeveer een maand eerder lag dan in 2006. Het voorjaar van deze jaren was dan ook uitzonderlijk warm. In 2008 lijkt het plantje echter eerder te beginnen met bloeien dan in 2007, terwijl de temperaturen in de lente van 2007 hoger lagen. Dat had waarschijnlijk te maken met een gebrek aan koude gedurende die winter. De winter 2006-2007 was namelijk zeer warm. 
Figuur 2: Eerste bloei bosanemoon in 2006, 2007 en 2008
Bonte vliegenvanger
Wanneer soorten die afhankelijk van elkaar zijn verschillende prikkels gebruiken, kan dit problemen veroorzaken. Als de ene prikkel (temperatuur) verandert, maar de andere prikkel (daglengte) hetzelfde blijft, ontstaat er een ‘mismatch’. Insecten reageren sterk op een stijgende temperatuur. Dus wanneer het eerder in het jaar warm wordt, zullen er ook eerder veel insecten zijn. Maar migrerende vogelsoorten die hun thuiskomst bepalen op basis van daglengte, beginnen hierdoor wel te laat met broeden. De oudervogels moeten hun jongen dan opvoeden wanneer de insectenpiek al voorbij is. De bonte vliegenvanger is hier een bekend voorbeeld van.
Ook dit jaar kijkt De Natuurkalender of de soorten zich aan de actuele temperatuur aanpassen. Kijk mee en geef uw eigen waarnemingen door op www.natuurkalender.nl.
Bronnen:
Tekst: Lysanne Snijders, De Natuurkalender
Foto's: Rollin Verlinde, Arnold van Vliet en IVN Vecht & Plassengebied