Plant & mens: wede

"Een tamelijk zeldzame tweejarige plantensoort die je soms op bepaalde groeiplaatsen overdadig aantreft is wede, Isatis tinctoria L., uit de Kruisbloemenfamilie", aldus de Flora van Nederland. Wede komt niet van nature in ons land voor. Het is inheems in Italië, Zuidoost Europa en Turkije, maar misschien is het daar ook al door mensen heengebracht en ligt de oorsprong op de Aziatische steppe. In de Leidse Hortus is het te vinden in de Clusiustuin. Het nauw verwante Isatis glauca (ook wede genoemd, maar niet de verfsoort) kreeg een plek in de droge, zonnige Mediterrane Tuin in de Leidse Hortus. In de natuur groeit wede op droge plekken en rotsen. Omdat het een belangrijke leverancier van blauwe kleurstof was, is de plant veel gekweekt en veel verwilderd. In Nederland staat hij langs de Waal en Rijn. Op andere plekken verschijnt en verdwijnt deze kruisbloemige weer, overgesprongen uit een tuin of berm, want de plant wordt veel gezaaid.

Herkomst van de naam

Waar de naam wede naar verwijst is niet zeker. De wetenschappelijke naam Isatis tinctoria verwijst naar 'isazo' (Grieks voor 'ik maak glad') en tinctoria betekent dat het gebruikt wordt als verfplant. Voor het verven wordt het blad gebruikt – door fermentatie komt de blauwe kleurstof vrij met de nodige stankontwikkeling. De productie is behoorlijk ingewikkeld en het resultaat waren in de gloriejaren 'kokanjes' (van het Franse 'cocagnes'): bolletjes kleurstof waardoor jaarrond geverfd kon worden. Met het geheimzinnige proces werd veel geld verdiend. Dat was rap voorbij toen uit India het indigo aangevoerd werd. Dat was veel kleurvaster en blauwer van kleur. Tot ook indigo het veld moest ruimen voor een synthetische opvolger.

Leidse wede

Kunstenares Claudy Jongstra zaaide in 2020 een bed vol wede naast de tropische kassen van de Leidse Hortus. Aan het eind van het jaar werd een deel geoogst voor de productie van indigo, in het kader van een tentoonstelling in de Lakenhal in 2020 en 2021.

In 2021 werd opnieuw geoogst, maar nu het zaad, dat was bedoeld voor de Community Seed Bank for Colour (CSBC). Deze opensource zaadbank is een initiatief van Studio Claudy Jongstra, met als doel historische verfplanten en plantaardige kleuren in ons dagelijks leven terug te brengen.

Rijksmuseum Twente

Ook Rijksmuseum Twente zaaide wede in samenwerking met Jongstra. Dat gebeurde op een akker bij de Deurningerbeek. "Claudy Jongstra en Rijksmuseum Twente willen met dit wede-project het publiek de rijkdom en mogelijkheden van oude, inheemse verfplanten laten zien én biodiversiteit bevorderen. Dit laatste was voor waterschap Vechtstromen een belangrijke reden om aan te sluiten bij het project", schrijft het museum op zijn website. Op de binnentuin van het museum is een aantal plantvakken met verfplanten aangelegd door Claudy Jongstra.

Tentoonstelling Verfplanten

Verschillende botanische tuinen hebben een speciale verfplantentuin. Een van die tuinen, De Kruidhof in Buitenpost, is extra aantrekkelijk voor een bezoek aanstaand voorjaar: het komende seizoen (dat 15 april start) exposeren leden van de Vereniging van Botanisch Kunstenaars Nederland er nieuwe afbeeldingen van verfplanten. Een daarvan is de afbeelding van wede hiernaast, gemaakt door Marianne van der Stee, naar een exemplaar uit de Leidse Hortus.

Meer informatie

• Roman Duivelsblauw.
• Boek over de rol van kleur in de middeleeuwen en daarna: Van karmijn, purper en blauw.
• Tentoonstelling Verfplanten in De Kruidhof.
• Botanische tuin De Kruidhof gaat 15 april weer open.
• Wede is te vinden in deze botanische tuinen.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Cunie Sleijpen; Simone Both; Hanneke Jelles; Hortus botanicus Leiden
Afbeelding: Marianne van der Stee