Strandwacht jut fossiel barnsteen

Barnsteen is oude (fossiele) boomhars. Het kan miljoenen jaren oud zijn. De honinggele of roodbruine kleur en glans bekoren de mens al duizenden jaren. Barnsteen wordt al sinds de vroegste tijden gebruikt voor sieraden en gelukbrengende amuletten. Eenmaal aangespoeld verdwijnt het al gauw in de zak van een gelukkige vinder.

Ook langs de Hollandse kust

Barnsteen wordt het meest aangetroffen op onze Waddeneilanden. Vooral van de Friese eilanden zijn veel vondsten bekend. Daar hebben veel eilanders zelfgevonden barnsteen in huis. Maar ook op Texel is zo nu en dan wat te vinden. Langs de Noord- en Zuid-Hollandse kust zijn vondsten veel schaarser. Toch loont het ook hier om naar barnsteen uit te kijken. Met name in de winter kunnen aanspoelselbanken met veel stukjes hout en veen (turf) soms barnsteen bevatten. Dat zijn vaak kleinere stukjes van ongeveer een centimeter groot, maar soms spoelen ook grotere stukken aan. Die kunnen ook in de vloedlijn liggen. Wie regelmatig op het strand loopt met de blik op het aanspoelsel gericht, zoals de mensen van het Strandaanspoelsel Monitoring Project van Stichting ANEMOON, heeft uiteraard meer kans op barnsteen. Zo vonden de strandwachters van het traject IJmuiden op 25 februari 2024 meerdere stukjes, waaronder die rechts op de leadfoto.

Tijdloos

Barnsteen is tijdloos. Vondsten in grotten in onder meer Spanje en Frankrijk maken duidelijk dat dit organische mineraal duizenden jaren geleden al werd gezocht en gewaardeerd. Er zijn amuletten van barnsteen bekend van minstens 30.000 jaar oud. Uit de jongere steentijd (Neolithicum, 6.000 – 3.800 v.Chr.) zijn uit Europa diverse vondsten van bewerkt barnsteen bekend. Ook in Nederland zijn in hunebedden en graven barnstenen kralen en sieraden gevonden, zoals een kralensnoer in een pot met beenderresten in een grafheuvel bij Exloo. Beroemd is een uit honderden barnstenen kralen bestaand collier dat in 1996 bij Ingolstadt in Duitsland werd gevonden op het terrein van een autofabrikant.

'Steen'?

Niet alles wat over barnsteen geschreven is blijkt volledig te kloppen. Zo zou barnsteen 'versteende' hars van pijnbomen (naaldbomen, voornamelijk dennen) zijn. Maar ook loofbomen produceren hars. En echt versteend is barnsteen niet, al traden in de loop der tijd wel veranderingen op. Vluchtige bestanddelen als terpentijn verdwenen en de harsmoleculen raakten zodanig door elkaar dat het materiaal hard werd, waardoor het bewerkt kan worden. Maar je kunt deze 'stenen' nog steeds makkelijk in brand steken, waarbij je een typische harsgeur ruikt. Daar komt ook de naam vandaan: naar het Mid-Nederduitse: 'börnstein' dat 'brandsteen' betekent. Een echt mineraal of 'halfedelsteen' is barnsteen ook niet. Mineralen hebben vaste kenmerken wat betreft vorm, samenstelling en uiterlijk. Barnsteen niet: dat komt in talloze soorten, kleuren en vormen voor.

Herkomst

Of barnsteen fossiel is, hangt af van de definitie. Gebruik je voor fossiel materiaal 'alles ouder dan Holoceen', dan kun je barnsteen inderdaad fossiel noemen. In het Oostzeegebied kan barnsteen zelfs afkomstig zijn van bomen uit het Eoceen, waarvan bodemlagen in het daaropvolgende Oligoceen en latere geologische tijdperken verspoeld zijn. Gedurende het Tertiair en het Vroeg-Pleistoceen zijn grote hoeveelheden hars uit de oorspronkelijke afzettingen geërodeerd en stroomafwaarts verplaatst door het rivierstelsel van de Eridanos, een rivier die in de geologische oudheid stroomde door wat nu de Oostzee is. Dat gebeurde samen met een enorme hoeveelheid bruinkool, bruinkoolhout en venig of turfachtig materiaal. Of ook het Noordzeebarnsteen helemaal uit de zuidelijke Oostzee komt, wordt inmiddels betwijfeld. Men denkt nu aan een meer westelijke aanvoerrichting. Wellicht komt het uit oude bodemlagen uit Zuid-Zweden en/of de direct aangrenzende Oostzee.

Echt en onecht

Niet alles wat op barnsteen lijkt, is barnsteen. Er spoelen ook door de mens gemaakte brokken met een synthetische oorsprong aan. Je kunt meerdere testjes doen. Gaat een gloeiend hete naald er makkelijk doorheen en ruikt het materiaal niet naar boomhars, dan is het geen echte barnsteen. Onder andere in een artikel in tijdschrift 'Het Zeepaard' wordt hier nader op ingegaan. Ook het boek 'Ameland schelpenrijk' bevat een apart hoofdstuk over barnsteen met informatie over hoe materiaal getest kan worden (zie bij meer informatie).

Meer informatie

• (Veel) meer informatie over barnsteen is hier en hier te vinden.
• Hoe je test of barnsteen echt is lees je onder meer in 'Barnsteen: fossiele hars of industrieel product?' van Perk, F., 2010 uit 'Het Zeepaard' 70 (2010) 149-177, en in 'Ameland: Schelpenrijk/Muschelreich Ameland' van De Bruyne en Bandini, 2013, ANEMOON/KNNV.
• Het Strandaanspoelsel Monitoring Project wordt uitgevoerd door 'strandwachters'. Deze registreren op vaste trajecten langs onze kust alle aangespoelde organismen en resten daarvan. Van tientallen soorten uit de nabije kustzone volgen we zo de eventuele populatieveranderingen en seizoenspatronen. Ook signaleren en volgen we nieuw optredende soorten, waaronder exoten, en dragen we informatie aan ten behoeve van natuurbeleid en natuurbehoud. Het vergroten van de belangstelling, kennis en waardering voor de Nederlandse onderwaternatuur bij strand- en Noordzee-minnend Nederland behoort eveneens tot de doelstellingen. Wil je een keer meelopen op één van de trajecten, stuur dan een mail. 

Tekst: Inge van Lente & Rykel de Bruyne, Stichting ANEMOON
Beeld: Alie Postma, Rykel de Bruyne (leadfoto: barnsteen gevonden op het strand van Noord-Holland. Links: Zandvoort ergens eind jaren negentig, rechts: IJmuiden 25 februari 2024); PICTAN; Inge van Lente