Natuur ontwikkelen op landbouwgrond? Duik eerst de bodem in

Landgoed De Boom kenmerkt zich door een gaaf gebleven coulissenlandschap met diverse waardevolle natuurterreinen. Het landgoed ligt tussen Leusden, Woudenberg en Achterveld en is circa 1166 hectare groot. Meer dan een kwart is aangewezen als Natuurnetwerk Nederland (NNN). De Stichting en de provincie zagen kansen om het NNN op het landgoed uit te breiden tot circa 400 hectare, daarmee de natuurverbinding tussen de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe verder te versterken en de kavelindeling van de landbouwbedrijven te verbeteren. De laatste fase van de natuurontwikkeling omvat 68 hectare natuur en 5 hectare kleine landschapselementen. 

Ringslang en ree

Het landgoed heeft een gevarieerd landschap door het groot aantal bewaard gebleven landschapselementen zoals geriefhoutbosjes, houtwallen, elzensingels, poelen, bloemrijke graslanden, heidepercelen enzovoorts. Het is door zijn variatie een cultuurlandschap waarin veel dieren zoals ree, das, boerenzwaluw, steenuil en ijsvogel zich thuis voelen. Dat geldt ook voor amfibieën en reptielen zoals de ringslang, salamander, hazelworm en diverse soorten kikkers.  

Natuurontwikkeling als deze vergroot het NNN. Dat netwerk is belangrijk, want grotere natuurgebieden zijn beter bestand tegen droogte, klimaatverandering en andere schadelijke invloeden. Ook kunnen er meer soorten planten en dieren leven, de biodiversiteit neemt dus toe. Verder kunnen planten en dieren zich makkelijker verspreiden. Het NNN is een belangrijk onderdeel van het natuurbeleid van de provincie Utrecht.

Opzichter Remco Jousma van Landgoed De Boom is dan ook blij dat hij goed nieuws kan melden: "Ik ben zeer te spreken over de natuurontwikkeling van de eerste jaren. We zien positieve resultaten. Op sommige locaties maakt de natuur een snelle ontwikkeling door en verschijnen er zeldzame plantensoorten zoals blauwe knoop, Spaanse ruiter, vetblad en parnassia. Fenomenaal gewoon."

Bodemonderzoek is cruciaal

De opkomst van de zeldzame planten is een waardevol en heel zichtbaar effect van de natuurontwikkeling. Maar om meer te weten te komen over waarom op sommige percelen de natuur zich beter ontwikkelt dan op andere, onderwerpen de experts de bodem aan een nader onderzoek.

Hélène Hine, projectleider van de provincie Utrecht, licht toe: ”Evalueren is cruciaal omdat het inzicht geeft in hoe je voormalige landbouwgrond het beste kan omzetten naar natuur en aan welke knoppen je kan draaien. Het bodemonderzoek moet uitwijzen of de voormalige landbouwgrond geschikt is voor natuurontwikkeling en welke inrichtingsmaatregelen daarvoor nodig zijn. Kan dat met ontwikkelbeheer? Of moet de voedselrijke bovenlaag worden verwijderd? Om deze vragen te kunnen beantwoorden, is het van belang om diepgaand bodemonderzoek te doen en ook rekening te houden met de waterhuishouding."

Team van experts

De evaluatie is uitgevoerd door een team van experts: ecoloog Frans van Diepen, de opzichter van het landgoed, Bureau Riet en bodemspecialisten van onderzoeksbureau B-Ware Mark van Mullekom en Jan Roelofs. Doel is om te leren van wat er is gebeurd bij de natuurontwikkeling en meedenken over de vervolgstappen. De bodemexperts namen vooraf bodemmonsters en analyseerden deze. B-ware is gespecialiseerd in chemische en ecologische processen die bepalend zijn om onder andere de natuurkwaliteit te bepalen.

Hine: "Het mooie is dat ter plekke in het veld niet alleen de problematiek wordt besproken, maar vooral ook de mogelijke oplossingen. Dat gebeurt vanuit alle relevante invalshoeken: de bodem en de bodemchemische processen, het water, de ecologie, het landschap, de geschiedenis van het gebied en het gevoerde beheer."

De grond vertelt

Waarom is bodemonderzoek zo belangrijk? Hine legt uit: "Grond heeft een bepaalde bodemopbouw en een chemische samenstelling. Door analyse van grond op diverse plekken kom je achter de bodemchemie van een perceel. Deze informatie is nodig om te bepalen welke soorten of typen natuur er gerealiseerd kunnen worden, en welke eventuele maatregelen er genomen moeten worden." Een maatregel om natuur te ontwikkelen is bijvoorbeeld de vruchtbare bovengrond afgraven. "De bodem van voormalige landbouwgrond is vaak té rijk aan voedingstoffen, waardoor zeldzame schrale vegetaties, insecten en vlinders zich niet kunnen ontwikkelen. Door de voedselrijke bovenlaag te verwijderen, is de bodem weer geschikt voor de groei van deze soorten. Dit noemen we verschralen."

Bodemthee

De samenstelling van grond vertelt veel over natuurontwikkeling, maar biedt ook oplossingen. Opzichter Jousma heeft na het afgraven van de voedselrijke toplaag een nieuwe techniek toegepast. Hij gebruikte een grondmonster van een bestaand blauwgrasland en zette daar ‘thee’ van door het met water te mengen. De bodemschimmels (mycorrhiza) in deze thee zijn onmisbaar voor de ontwikkeling van de gewenste planten. Jousma: "Bijna alle planten werken ondergronds samen met schimmels. In gangbare landbouwgronden zijn deze schimmels echter veelal verdwenen." Jousma sproeide deze thee over de weilanden en zorgde er zo voor dat de planten zich goed konden vestigen en ontwikkelen.

Conclusies evaluatie

Het is dus een succesvol initiatief, deze evaluatie. Hine: "Door met de diverse experts op veldbezoek te gaan, kijk je vanuit verschillende perspectieven naar de feiten en delen we ervaringen. Dat leverde bij iedereen meer inzicht op in het complexe samenspel van de bodem, de bodemchemische processen die zich daarin afspelen, de waterhuishouding, ontstaansgeschiedenis en het beheer. Het wordt steeds  duidelijker dat de bodemsamenstelling een essentieel onderdeel is van een goed onderbouwd inrichtingsplan en de basis moet zijn voor een succesvolle inrichting en het overgangs- en vervolgbeheer."

Diversiteit

De natuur vaart er wel bij. Want de diversiteit die nu al aangetroffen wordt op het landgoed, is essentieel voor het behoud van het ecosysteem. De vooruitzichten voor de verdere ontwikkeling van natuurlijke waarden en biodiversiteit op Landgoed De Boom zijn dan ook positief.

Meer informatie

• Lees het artikel Meer natuur én meer landbouw: het kan in de provincie Utrecht met een video over Landgoed De Boom.

Tekst en foto's: provincie Utrecht