Exotische kreeften bedreigen beschermde slakken

De Platte schijfhoren is streng beschermd volgens de Europese Habitatrichtlijn, zowel in Natura 2000-gebieden als daarbuiten. De Kleverige poelslak is zeer zeldzaam en staat als ernstig bedreigd op de Nederlandse Rode Lijst. Beide leven in wateren met een weelderige onderwatervegetatie en zijn zeer gevoelig voor afname van de waterkwaliteit. Het zijn kwaliteitseisindicatoren bij uitstek. Met name de Kleverige poelslak is een uitzonderlijk kritische soort.

Achteruit

Vanwege de beschermde status wordt het voorkomen van de Platte schijfhoren op regelmatige basis geïnventariseerd (gemonitord). De Kleverige poelslak lift met dat onderzoek mee. Bij de inventarisaties wordt ook de samenstelling van de onderwatervegetaties geanalyseerd en genoteerd. Duidelijk kwam naar voren dat deze twee indicatieve zeldzame slakkensoorten in diverse onderzoeksgebieden sterk zijn afgenomen. Opvallend genoeg vooral op plaatsen waar hoge dichtheden van exotische rivierkreeften werden waargenomen.

Platte schijfhoren

Stichting ANEMOON verricht sinds 2004 in een zesjarige cyclus op landelijke schaal inventarisaties op vaste monitoringlocaties. Dat gebeurt in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). Daarnaast is met dezelfde systematische methode aanvullend onderzoek uitgevoerd in opdracht van de provincies Zuid-Holland en Overijssel in de Natura 2000-gebieden Nieuwkoopse Plassen, De Wieden en Weerribben en Olde Maten & Veerslootslanden. De waargenomen aantallen in de afgelopen periode zijn vergeleken met onderzoeksresultaten van zes tot tien jaar geleden. Uit deze vergelijking kwam naar voren dat de Platte schijfhoren in de Nieuwkoopse Plassen en De Wieden sterk in aantal is afgenomen. In deze gebieden zijn rivierkreeften inmiddels zeer talrijk. In de Weerribben en de Olde Maten is met betrekking tot het voorkomen van de Platte schijfhoren daarentegen sprake van een stabiele situatie. In deze laatste twee gebieden werden in 2019 (nog) weinig rivierkreeften aangetroffen. Maar dat is waarschijnlijk een kwestie van tijd.

De landelijke trend wordt in 2024 door het CBS berekend en gepubliceerd in de Habitatrapportage aan de Europese Unie.

Kleverige poelslak

Vanwege de sterke indicatorwaarde voor schone zoetwaterhabitats met uitzonderlijk hoge natuurwaarden wordt de Kleverige poelslak consequent meegeteld bij het monitoringonderzoek voor de beschermde Platte schijfhoren. Hierdoor kon worden vastgesteld dat deze soort in De Wieden en de Nieuwkoopse Plassen zeer sterk in aantal is afgenomen. In de Nieuwkoopse Plassen dreigen de dieren zelfs geheel te verdwijnen. In dit Natura 2000-gebied werden ze nog slechts op één van acht oude vindplaatsen teruggevonden. Alleen in de Weerribben nam de soort minder sterk af. Zowel De Wieden als de Nieuwkoopse Plassen vormden essentiële kerngebieden. (In de Olde Maten & Veerslootslanden werd de Kleverige poelslak in beide onderzoeksperioden niet aantroffen).

Afname slakken en vegetatie hand in hand

In de onderzochte Natura 2000-gebieden is de teruggang van de Platte schijfhoren en de Kleverige poelslak vooral gekoppeld aan plaatsen waar ook de onderwatervegetatie is afgenomen. Het gaat daarbij niet alleen om een afname in dichtheid van de vegetatie, maar ook om het aantal soorten onderwaterplanten. Ook het gemiddeld aantal plantensoorten is op een groot deel van de onderzochte locaties namelijk sterk afgenomen. Zo is bijvoorbeeld in diverse deelgebieden de Krabbenscheervegetatie inmiddels grotendeels of volledig verdwenen. De afname in de onderzochte Natura 2000-gebieden beperkt zich niet alleen tot deze twee bijzondere soorten. De afname van de vegetatie, zowel qua soortenrijkdom als oppervlakte, blijkt voor vrijwel alle soorten waterslakken slecht uit te pakken. Alleen soorten die ook goed gedijen in vegetatiearme wateren, zoals de exotische Puntige blaashoren en de inheemse Platte pluimdrager, zijn toegenomen. Het vegetatieloos worden van diverse typen wateren in Natura 2000-gebieden is extra zorgelijk omdat juist daar een grote biodiversiteit voorkomt en ze brongebieden vormen voor de niet-beschermde gebieden.

Exotische rivierkreeften als boosdoeners

De afnames in vegetatie zijn vrijwel zeker vooral het gevolg van de sterke opkomst van exotische rivierkreeften die de vegetatie wegvreten. Uit onderzoek in meerdere Europese landen is gebleken dat bij introductie van exotische rivierkreeften complete onderwatervegetaties geconsumeerd worden. In de onderzoeksgebieden gaat het vooral om de uiterst opportunistische Rode Amerikaanse rivierkreeft. Behalve de planten verorberen de kreeften ook andere organismen, waaronder weekdieren waarvan ze met hun scharen de huisjes kraken.

Effect van kreeften afhankelijk van beheer

De onderzoekresultaten duiden erop dat het effect van de rivierkreeft sterk wordt beïnvloed door het type beheer. Wat opvalt is dat in sloten die slechts af en toe gedeeltelijk (gefaseerd) geschoond worden, de ondergedoken vegetatie voldoende intact blijft, ook als daar kreeften leven. De groei van de planten houdt als het ware de vreetlust van de kreeften bij. Maar waar sloten volledig geschoond worden en veel vegetatie wordt weggehaald, is voor de kreeften veel minder voedsel en zullen ongetwijfeld ook de laatste restjes planten worden weggevreten. De submerse vegetatie kan zich dan niet meer herstellen, met vaak als gevolg dat er bijna alleen nog planten met drijfbladen zoals Witte waterlelie en Gele plomp overblijven.

Aanpassen schoningsbeheer

Het wegvangen van de Rode Amerikaanse rivierkreeften zal bij lange na niet afdoende zijn om dit steeds groter wordende probleem voor de Nederlandse flora en fauna onder water een halt toe te roepen. Hun voortplanting is té succesvol en populaties zullen zich razendsnel blijven herstellen. Nu de kreeften zo massaal in veel Nederlandse wateren leven en waarschijnlijk nog veel verder zullen toenemen, biedt een aanpassing van het schoningsbeheer van sloten en andere kreeftrijke wateren nog wel uitkomst. Pas als er weer meer sloten komen met een blijvend rijke vegetatie, kunnen populaties van de Platte schijfhoren, de Kleverige poelslak en veel andere waterdieren zich mogelijk weer herstellen.

Informatie

De resultaten van het onderzoek in het Nieuwkoopse Plassengebied zijn inmiddels gepubliceerd (pdf; 37,2 MB). De resultaten met betrekking tot de in Overijssel onderzochte Natura 2000-gebieden worden in de loop van dit jaar gepubliceerd.

Tekst: Arno Boesveld en Adriaan Gmelig Meyling, beiden Stichting ANEMOON
Foto’s: Arno Boesveld (leadfoto: Rode Amerikaanse rivierkreeft onder kleine drijftil in de Wieden); Adriaan Gmelig Meyling