Strop voor zoetwatergetijdehabitat in Wantijmonding

Stichting ANEMOON
9-AUG-2020 - Een belangrijk stuk zoetwatergetijdenhabitat van de bedreigde Getijdeslak en de Rivierrombout in de monding van het Wantij (ZH) ging onlangs verloren door oeverwerkzaamheden. Deze werkzaamheden zijn uitgevoerd zonder ontheffing, waarvoor de gemeente Dordrecht onlangs een officiële waarschuwing ontving. Helaas was dit grotendeels te laat voor de betreffende soorten.

De Wantijrivier is een natuurlijke zoetwatergetijdenrivier in de provincie Zuid-Holland. Het Wantij loopt vanaf het vierrivierenpunt bij Dordrecht richting en door de Sliedrechtse Biesbosch, waarna het uiteindelijk eindigt in de oostelijk gelegen graslandreservaten nabij de Nieuwe Merwede. De rivier dankt haar naam aan de grote getijverschillen die hier - ondanks de ligging landinwaarts - nog plaatsvinden. Het riviertraject ten westen van de Ottersluis, gelegen nabij de Kop van Het Land tot aan het vierivierenpunt wordt het Wantij genoemd.

Stroomgebied van de Wantijrivier. Ten oosten van de Ottersluis gaat de Wantijrivier achtereenvolgens over in de Kikvorskil, de Dode Kikvorskil, De Hellsloot, de Zoetemelksekil, het Gat van de Hengst, de Sneepkil en tot slot het Houweningswater, om te eindigen in polder Kraaiennest.

Hoge natuurwaarden in het mondingsgebied van het Wantij

Op 7 januari 2020 berichtte Stichting ANEMOON over de hoge natuurwaarden die tijdens een inventarisatie in 2019 waren aangetroffen in het mondingsgebied van het Wantij. De hoop was dat de Gemeente Dordrecht daarmee rekening zou houden bij de herinrichtingsplannen. Deze hoop was echter van korte duur, want vanaf 9 januari heeft de gemeente daar in korte tijd op meerdere locaties werkzaamheden uitgevoerd, met als gevolg dat nu het grootste deel van het leefgebied in de monding van het Wantij van deze beschermde- en kwetsbare diersoorten verloren is gegaan. 

Links: De ondiepe geleidelijk aflopende oever voor de herinrichtingswerkzaamheden langs het Wantij. De oever vormde zowel geschikt leefgebied voor de gemeenschap van de Rivierrombout, als voor de gemeenschap van de Getijdeslak. Rechts: De oever na de herinrichting van de zuidoever aan de Schaerweide. Door de verdieping van de waterbodem en vernieuwing van de oever ging de natuurlijke getijdenzone en daarmee het leefgebied voor beide soortgemeenschappen verloren.

Getijdeslak verdwenen

In juli 2020 voerde Stichting ANEMOON opnieuw inventarisaties uit langs de aangepaste oevers. Van de internationaal bedreigde Getijdeslak (Mercuria confusa) werd geen enkel exemplaar meer teruggevonden; het getijdehabitat bleek door verdieping van de waterbodem geheel verdwenen.

De Getijdeslak is afhankelijk van een specifiek biotoop met zoetwatergetijden. De soort is zeer zeldzaam in heel Europa en vertoont al decennia een afname, voor het grootste deel toegeschreven aan habitatverlies. Daarom is de soort opgenomen op de IUCN Red List of Threatened Species. In de Nederlandse Rode Lijst (pdf: 764 KB) van de Weekdieren staat de soort vermeld als ernstig bedreigd. In het gebied met zoetwatergetij in De Biesbosch, maar ook in de rivieren daarnaartoe, zoals het Wantij, vormen de oevers een cruciaal leefgebied voor de Nederlandse populatie. Binnen Europa is de Nederlandse populatie de belangrijkste. Dit maakt dat ons land een grote verantwoordelijkheid heeft met betrekking tot de instandhouding van deze bijzondere soort. Ook voor het zoetwatergetijdenbiotoop bestaat die verantwoording, want dit biotoop staat vermeld als bedreigd op de European Red List of Habitats (pdf: 9,0 MB).

De Getijdeslak is in 2019 en 2020 zowel langs de zuidelijke als de noordelijke onderwateroever van het Wantij aangetroffen. In totaal zijn in de monding van het Wantij 37 soorten waterslakken aangetroffen waaronder vier Rode Lijst-soorten en één soort van de leefgebiedenbenadering. Bij de inventarisatie op 13 en 14 juli 2020, bleek de soort door de vergraving en verdieping van de bodem geheel verdwenen.

Rivierrombout en waarschuwing

In het Wantij leeft naast de Getijdeslak ook de Rivierrombout (Gomphus flavipes). Dit is een zeldzame libellesoort die als larve drie tot vier jaar in de bodem leeft. Er zijn geen andere gebieden bekend waar deze twee zeldzame soorten naast elkaar leven en dat onderstreept de hoge natuurwaarde van het Wantij. De Rivierrombout staat vermeld op Bijlage IV van de Europese Habitatrichtlijn. Dat wil zeggen dat deze soort ook buiten Natura2000 gebieden streng beschermd dient te worden. De Gemeente Dordrecht had daarom meerdere malen ontheffing moeten aanvragen voor de uitgevoerde werkzaamheden, maar dat is niet gebeurd. De Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid heeft de Gemeente Dordrecht daarom inmiddels op 7 juli 2020 een officiële waarschuwing (pdf: 9,0 MB) gegeven. Helaas te laat voor de libel: de onder handen genomen zuidoever in de monding van het Wantij is inmiddels vrijwel volledig ongeschikt voor de Rivierrombout geworden.

Rivierrombout, waargenomen in juli 2019 langs de noordoever van het Wantij (mislukte uitsluiping). Door het verdiepen van de bodem en het plaatsen van verticale damwanden werd ook de noordoever over een grote lengte ongeschikt voor deze soort. In juli 2020 konden in het resterende, nog geschikte deel, nog meerdere uitsluipingen worden vastgesteld. Uit monitoring van een populatie in de Nieuwe Merwede, blijkt dat de soort ten opzichte van 2000 zeer sterk is afgenomen.

Oeverzone van het Wantij: cruciaal voor migratie

Populaties van dier- en plantensoorten fluctueren van nature. Soorten kunnen daardoor uit natuurgebieden verdwijnen. Als natuurgebieden met elkaar verbonden zijn door natuurlijke verbindingen is de kans daarop veel kleiner. De natuur is dan ‘robuuster’. Dit geldt ook voor de boven- en benedenstroomse natuurgebieden. De oeverzone van het Wantij speelt een cruciale rol bij de migratie vanuit het brongebied, het Nationaal Park De Biesbosch, naar andere gebieden. Door de verliezen van allerlei natuurlijke habitats door huizenbouw en oeververnieuwingen dreigt nu in het belangrijke mondingsgebied van het Wantij een ecologisch knelpunt voor dieren te ontstaan.

De Biesbosch, onder meer zeer bekend van broedende Vis- en Zeearenden, herbergt het grootse areaal zoetwatergetijdenhabitat met Wilgenvloedbossen in Europa. Dit komt op deze schaal alleen in Nederland en Vlaanderen voor. Het vochtige microklimaat in deze vloedbossen biedt randvoorwaarden voor zeldzame epifytische (korst)mossen zoals Tonghaarmuts, Dwerghaarmuts, Gelig baardmos en Ruig leermos. De welriekende Anijskurkzwam wordt vrijwel uitsluitend in de weinige, nog in cultuur gehouden hakgrienden aangetroffen. Het belang van de oevers van de Wantijrivier als corridor wordt ook geïllustreerd door het voorkomen van zoogdieren als de Bever, de Noordse Woelmuis en de Waterspitsmuis, maar ook door het voorkomen van slakken als de Oeverloofslak en boomschors-specialisten als de Knotwilgslak en de Slanke schorshoren.

Verspreiding van de Slanke schorshoren (Balea perversa) in de Sliedrechtse Biesbosch. Geel: boom onderzocht maar soort afwezig; Van roze tot rood: aanwezig. De Sliedrechtse Biesbosch vormt een van de belangrijkste brongebieden. Concentraties van waarnemingen liggen vooral langs het stroomgebied van de Wantijrivier. Na het verdwijnen van de griendcultuur heeft de soort zich sterk binnen De Biesbosch uitgebreid. Goede ruimtelijke samenhang van leefgebied, zoals rijen (knot)wilgen op ongestoorde bodems langs de Wantijrivier, zijn cruciaal voor migratie naar andere gebieden.

 Wilgenvloedbossen zoals langs het Wantij komen in Europa alleen in Nederland en Vlaanderen voor. De vloedbossen zijn van groot belang voor vele specialistische slakkensoorten zoals Knotwilgslak, Slanke- en Vergeten schorshoren.

Kwaliteitsimpulsen

Op 9 januari 2020 organiseerden Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer een bijeenkomst in het bezoekerscentrum in de Merwelanden met als doel te komen tot kwaliteitsimpulsen in het stroomgebied van het Wantij. De Provincie Zuid-Holland, de Gemeente Dordrecht, Stichting Het Wantij en Stichting ANEMOON namen hier ook aan deel. Tijdens deze bijeenkomst zijn ideeën over kwaliteitsimpulsen uitgewisseld. Vervolgens zijn enkele stroomopwaarts gelegen polders en gebieden bezocht waarvoor impulsplannen worden ontwikkeld, zoals voor de Otterpolder, de Noord-Bovenpolder en de Thomaswaard.

Naar aanleiding van deze bijeenkomst heeft Bureau Vertigo Research een visie (pdf: 49,7 MB) voor het stroomgebied van het Wantij uitgewerkt waarin de natuurwaarden en het uitzonderlijke belang van deze zoetwatergetijdenrivier uitgebreid zijn beschreven. Deze visie is op 7-8-2020 beschikbaar gesteld aan Rijkswaterstaat. Vanwege recente- en nog te verwachten verliezen van natuurwaarden en natuurfuncties door bouwwerkzaamheden en stedelijke vernieuwingen in het mondingsgebied van het Wantij, richt deze visie zich vooral op het begintraject van de Wantijrivier, omdat kwaliteitsimpulsen vooral daar effectief zijn.

Het is de bedoeling om de hierboven genoemde visie over enige tijd samen te voegen met die van Stichting Het Wantij. Daarnaast worden nog zienswijzen opgesteld door andere partijen. Tezamen geven deze een groot aantal voorstellen voor behoud, herstel en compensatie van de Wantijnatuur.

Overigens is het niet mogelijk om de verliezen van de specifieke getijdenatuur in de monding van het Wantij elders te compenseren. De geomorfologie en daardoor de habitat in de monding van het Wantij is immers anders dan in de verdere loop van de rivier. De bodem van de monding bevat veel zand, terwijl stroomopwaarts de bodem overwegend slikkig is. De Rivierrombout is gebonden aan de zanderige bodems in de monding. Als daar de populatie verdwijnt, is vrijwel de gehele populatie voor het Wantijriviergebied verloren.

De hoop is nu gevestigd op Rijkswaterstaat om in het kader van Kaderrichtlijn Water een aantal voorstellen uit te voeren om verdere verliezen van natuurfuncties en knelpunten voor migrerende dieren in dit unieke zoetwatergebied te voorkomen en de kwaliteit van de natuur en de biodiversiteit weer te laten toenemen.

Tekst: Arno Boesveld, Stichting ANEMOON; Cor Goosen, Stichting Het Wantij; Adriaan Gmelig Meyling, Stichting ANEMOON
Foto’s: Arno Boesveld (leadfoto: Door verdieping van de vooroever, vernieuwing van beschoeiing en verwijdering van vegetatie is vrijwel de gehele zuidoever in het mondingsgebied van het Wantij ongeschikt geworden voor de Rivierrombout en de Getijdeslak.); Adriaan Gmelig Meyling; G. Bestel
Kaarten: Google Earth/Vertigo Research; Vertigo Research/Stichting ANEMOON

  

  

Laatste berichten

Zie ook