De eik: ‘Meest biodiverse soort van Nederland’

Volgens de Germanen woonden de goden in eiken, of in ieder geval de belangrijke goden, zoals Wodan. Eiken zijn belangrijke bomen die in hoge mate bijdragen aan de biodiversiteit in het bos. In hun gegroefde stammen, die warm aanvoelen, houden zich veel kevertjes en mieren schuil, die op hun beurt weer allemaal vogels lokken. Eiken waren voor mensen vooral van belang voor bouw- en brandhout. De schors werd gebruikt bij het leerlooien en van de vezels uit de bast werden visnetten gevlochten. Eiken hebben typisch gevormde bladeren en de kenmerkende eikels. We kennen in Nederland drie soorten. Zomereik heeft ongesteelde bladeren met een hartvormige basis en draagt een groepje van één tot vijf eikels aan een steel van twee tot negen centimeter lang. Wintereik heeft gesteelde bladeren met een ronde bladbasis maar ongesteelde eikels in een groepje van drie tot zeven bij elkaar. Dan is er nog de Amerikaanse eik, een geïmporteerde soort met spitse in plaats van gelobde bladpunten.

Eiken hebben enorm veel bewoners en soorten die van de boom afhankelijk zijn. We kunnen hier zeker geen volledig overzicht geven, maar wel een korte indruk. Op eiken zie je vaak een gewone eikvaren, of zijn zeldzamere broertje de brede eikvaren, waar je, als je geluk hebt, dan weer de schimmel eikvarenroest op kan vinden. In de zomer zie je mogelijk een eikenpage in de boomtoppen. Bij erg droog en heet weer valt er echter op de bladeren weinig te halen en komen de vlinders naar beneden, waardoor de kans groter wordt dat je ze ook beter kunt bekijken. Op de stammen van eiken vind je vaak het eikenmos, maar met name in het binnenland kun je ook het prachtige eikengaffetlandmos vinden. Een aantal spectaculaire insecten profiteert van de klimaatverandering, zoals bijvoorbeeld de grote fopblaaskop. De larven groeien op in de wonden van eiken op leeftijd en als het lekker warm is, groeien ze makkelijker. Precies hetzelfde geldt voor het vliegend hert. De larven vreten zich via de wond van een eik een weg naar beneden en groeien in de boom onder de grond op en verpoppen. Van andere kevers, zoals de eikenprachtkever, leven de larven achter de bast waar ze gangen maken, zowel horizontaal als verticaal.

Al die insecten zijn weer voer voor spechten, die graag een nestholte maken in een eik. Wanneer die holte ook naar boven begint uit te rotten, wordt deze ook geschikt voor vleermuizen. Zo'n holte kan dan gebruikt worden als kraamverblijfplaats, winterverblijfplaats, paarverblijfplaats en zomerverblijfplaats van boomholtebewonende vleermuizen, zoals watervleermuis, rosse vleermuis, franjestaart en gewone grootoorvleermuis. Ook de eikels zijn waardevol voor veel soorten. Daarvan profiteren niet alleen zoogdieren zoals wild zwijn of eekhoorn, maar ook grappige paddenstoeltjes zoals het eikelbekertje, de eikeldopzwam of de uiterst zeldzame eikeldoppoliepzwammetje. Aan de voet van eiken zie je soms een eikhaas of zijn zeldzame broertje, de schermpjeseikhaas. Hoger op de boom vind je houtzwammen als eikenbloedzwam, eikenvuurzwam of eikenweerschijnzwam.

Dan zijn er nog heel veel soorten die de eik als habitat hebben - zij lopen, wonen, eten en werken op de boom – zoals bijvoorbeeld de bladvlooien, waaronder de eikenbladvlo. De larven van bladvlooien zitten vastgehecht aan de onderkant van het blad. In de eikenbladeren leven de rupsen van veel micronachtvlinders. Ze vreten het blad van binnenuit op, waardoor er gangen en andere patronen te zien zijn op het blad. We noemen deze gangen mijnen en de rupsen heten mineerders. Er zijn veel mineerders die de eik gebruiken, zoals gespleten eikenblaasmijnmot, boogjeseikenmineermot, gewone eikenmineermot en bruine eikenvlekmot.

Ook veel andere nachtvlinders kunnen we op eik vinden, zoals de eikenwespvlinder, een zeldzame vlinder die in bossen en oude eikenlanen te vinden is. Deze doet alsof hij een wesp is en lijkt daar best wel op. De eikenprocessierups is als rups zo beroemd dat de soort geen vlindernaam heeft; de vlinder heet ook gewoon eikenprocessierups. We kennen hem vooral van de jeuk die mensen krijgen van de brandharen, maar toch is het onverstandig om de rupsen te gaan bestrijden. Daarmee dood je namelijk onnodig de vele andere dieren die van eiken afhankelijk zijn. Proeven hebben laten zien dat overlast fors afneemt als je de biodiversiteit in de omgeving herstelt en er weer voldoende vogels zijn om de rupsen op te eten voor ze grote nesten vormen.

Het feit dat er zoveel soorten gebonden zijn aan eiken laat zien hoe belangrijk het is om in ons landschap te werken met inheemse bomen en struiken. Er is vaak tijd nodig voor soorten om in een proces van evolutie goed op elkaar ingespeeld te raken. Een prachtig voorbeeld daarvan wordt gegeven door de galwespen en -muggen; parasitaire dieren die een groeihormoon injecteren in de plant en daarmee het besturingssysteem als het ware overnemen. Daarna denkt de plant dat het heel belangrijk is om heel veel voedingsstoffen naar die ene plek in de plant te sturen. Eiken vallen vooral in de smaak bij galvormende wespen. Op de wortels van een eik kun je de truffelgalwesp vinden, die een beetje op een truffel lijkt. Dan is er nog de eikenstuitergalwesp, niet te verwarren met een stuiterbal. Er zijn ook veel wantsen die op eiken ‘wandelen’, zoals de kleurige eikenblindwants, de voorjaarseikenblindwants, de eikenlangpootblindwants en de gestreepte eikenblindwants. En behalve de eikenkroondonswants of de bonte eikendonswants of de nauw verwante gevlekte eikencicade heb je ook nog wantsen met hele gekke namen, zoals de eikensteilneus en de eikenbleekpoot. Het is echt teveel om op te noemen. Als u meer wilt weten over al die soorten die op de eik leven, volg dan het twitteraccount @soortvandedag. Daarop komen heel veel soorten langs die ‘iets’ met eik hebben. En ook de rest van het jaar is er elke dag een soort met mooie foto’s en boeiende weetjes van SoortenNL.

Tekst: Sander Turnhout en anderen van SoortenNL
Foto’s: Jurriën van Deijk; Paul Cools; Nico Dam; Maaike Plomp; Sjors vh Strandje; Erik Korsten; Theo Westra; Henk Huijser; Remco Vos; Ria en Sjaak; Rienkjan Bijlsma; W.J.P. van der Aart; Tom Damm; Paul van de Laak; Rene Krekels; Arjen de Groot; Aldert Grutter; Kik van Boxtel; Laurens van der Linde; Hans Toetenel; Hermien Wassink; Kars Veling