Winterse schijfzwammen

Schijfzwammen (Encoelia spec.) zijn zakjeszwammen (Ascomyceten) die te vinden zijn op dode takken, stammen en twijgen van uiteenlopende boomsoorten. De meeste schijfzwammen zijn vrij taaie, leerachtige, ongesteelde schoteltjes die in compacte clustertjes van vier tot acht schijfjes door de bast van een twijg, tak of stam heenbreken. Hierbij lijken de schoteltjes elkaar danig in de weg te zitten. In Nederland komen waarschijnlijk zes soorten schijfzwammen voor. In 2016 werd een nieuwe Nederlandse schijfzwammensoort opgegeven: Encoelia fimbriata. Dit zou de zesde schijfzwamsoort moeten worden, maar het wachten is nog op de officiele goedkeuring. Er moet daarna ook nog een mooie en toepasselijke Nederlandse naam voor worden bedacht.

De bekendste schijfzwammen zijn de Hazelaarschijfzwam (Encoelia furfuracea) en de Populierenschijfzwam (Encoelia fascicularis). Tijdens een 'echte' winter zie je deze paddenstoelen maar weinig. Als je ze al tegenkomt, zijn ze verschrompeld en nauwelijks herkenbaar. Na zo'n winter maak je vroeg in het voorjaar de meeste kans. Omdat het de laatste jaren 's winters nauwelijks vriest, worden de paddenstoelen het hele winterhalfjaar door in toenemende mate gevonden.

Hazelaarschijfzwam

Het bekendste schijfzwammetje is zonder meer de Hazelaarschijfzwam. Deze (matig) algemeen voorkomende schijfzwam komt vooral voor op dode takken, stammen en twijgen van de hazelaar (Corylus) die opvallend vaak nog aan de boom vastzitten. Soms komen ze ook voor op dode takken van els (Alnus); in sommige streken van Nederland zelfs overwegend op els. De schoteltjes van Hazelaarschijfzwammen zijn net als die van de Populierenschijfzwam in droge toestand gesloten en samengeknepen. De buitenkant is zemelig, bleekbruin tot roestbruin. Aan de binnenzijde zijn de schoteltjes kaneel- tot donkerbruin en glad. De Hazelaarschijfzwam komt algemeen voor in Zuid-Limburg, in de meeste provincies zijn de atlasblokken echter maar matig bezet met waarnemingen. In de Randstad valt het echter nog best mee: in de omgeving van Rotterdam en Den Haag worden geregeld Hazelaarschijfzwammen gemeld. De grondsoort schijnt voor de Hazelaarschijfzwam niet zoveel uit te maken, als er maar hazelaar staat.

Populierenschijfzwam

Populierenschijfzwammen komen hoofdzakelijk op dode losliggende stammen en takken van populieren (Populus) voor, op uiteenlopende grondsoorten. Zeer zeldzaam vind je ze ook op dode takken van es (Fraxinus) en wilg (Salix). De schijfjes zijn donkerbruin tot zwart aan de binnenkant; de buitenkant is fijn zilver- tot donkergrijs tot grauwzwart bestoven. De bovenrand van het schijfje is opvallend grofkorrelig grijswit berijpt. De schoteltjes zijn in droge toestand gesloten en samengeknepen, en bij ouderdom en vochtige weersomstandigheden pas uitgespreid. De Populierenschijfzwam is een stuk zeldzamer dan de Hazelaarschijfzwam. Landelijk gezien komt de Populierenschijfzwam vrij zeldzaam voor, maar in de kalkrijke duinen van West-Nederland zijn vele vindplaatsen. Buiten deze duinen zijn ze zonder meer zeldzaam. In de duinen worden Populierenschijfzwammen veel gevonden op de achtergebleven takken en stammen van omgezaagde populieren zoals witte abelen (Populus alba). Vooral in de duinen van Castricum is dat het geval.

Zeer zeldzame schijfzwammen

De Sleedoornsatijnzwam (Encoelia fuckelii) is uiterst zeldzaam. Deze soort is bekend van slechts één atlasblok in het zuiden van Noord-Brabant. Waarnemingen van de Blauwgroene schijfzwam (Encoelia glauca) en de Dennenschijfzwam (Encoelia petrakii) werden na 1987 niet meer doorgegeven en kunnen worden beschouwd als uitgestorven in Nederland. In 2016 werd Encoelia fimbriata als nieuw voor Nederland aangemeld.

Tekst: Martijn Oud, Nederlandse Mycologische Vereniging
Foto's: Julius van den Broek en Martijn Oud
Kaartjes: Verspreidingsatlas.nl