De gezoneerde stekelzwam in de lift

Bericht uitgegeven door de Nederlandse Mycologische Vereniging op woensdag 9 september 2009

Hoewel veel paddenstoelen nog steeds achteruit gaan, gaat het beter met de stekelzwammen. Na jaren van achteruitgang is de gezoneerde stekelzwam weer vaker te vinden in met eiken beplante schrale wegbermen. Wellicht verdwijnt de soort zelfs van de Rode Lijst.

Stekelzwammen zijn een bijzondere groep van paddenstoelen. Net als “typische paddenstoelen”, zoals vliegenzwam en eekhoorntjesbrood, hebben stekelzwammen een hoed op een steel. Onder die hoed hangen echter geen plaatjes of buisjes, maar talrijke korte stekels (zie foto). Deze stekels zijn weliswaar puntig, maar niet hard, dus je zult jezelf er niet aan prikken als je een vinger onderop de hoed van een stekelzwam duwt. Om de proef op de som te nemen moet je eerst een stekelzwam vinden.

In Nederland komen een stuk of 20 soorten stekelzwammen voor (plus nog een paar buitenbeentjes, zoals de oorlepelzwam, die hier buiten beschouwing blijven). Afhankelijk van de soort groeien ze bij loof- of naaldbomen. Meestal zijn het nogal plompe, grauwe paddenstoelen, die vrijwel nooit flitsend gekleurd zijn. Vaak vind je ze al vanaf begin augustus.

Tot in de eerste helft van de vorige eeuw werden stekelzwammen regelmatig aangetroffen in grote delen van ons land. Geleidelijk aan namen toen de aantallen waarnemingen af, en sinds de jaren ’70 zijn alle soorten uit deze groep uitgesproken zeldzaam. Stekelzwammen zijn dan ook massaal op de Rode Lijst beland, en ook in de nieuwste versie daarvan, uit 2008, worden al onze stekelzwammen als bedreigde paddenstoelen beschouwd. Toch zijn er lichtpuntjes. De laatste jaren zijn er diverse “hot spots” voor stekelzwammen ontdekt, vooral in het Kromme-Rijn gebied en in de Achterhoek. Vaak zijn het dan met loofbomen beplante wegbermen die niet veel van ingewaaide mest uit intensieve landbouwgebieden te lijden hebben gehad. Vooral onder Amerikaanse eiken doen ze het dan vaak goed, mogelijk omdat de grote bladeren van deze boomsoort makkelijk wegwaaien, en daarmee ook niet aan voedselophoping in de plaatselijke bodem bijdragen. In de “beste” bermen kunnen dan tot wel tien soorten stekelzwammen tegelijk voorkomen. Ook zijn er enkele soorten stekelzwammen die eigenlijk op zoveel plaatsen recent gevonden zijn, dat je mag hopen dat ze bij een volgende Rode Lijst niet langer als bedreigd beschouwd hoeven te worden.

De gezoneerde stekelzwam is er daar een van. Het is een nogal compacte zwam waarbij de hoeden op korte stelen staan, vaak in grote aantallen bij elkaar die dan ook nog eens met elkaar vergroeien, waardoor plakkaten ontstaan. De bovenkant van de hoed is roodbruin, met concentrische donkere zonering. De hoed is ook onregelmatig van structuur, met allerlei richels, kammen en uitstulpingen. Onderop zitten de stekels, die in dit geval hoogstens een paar millimeter lang zijn. Ze zijn bruin met wittige topjes waar een bruin sporenpoeder vanaf komt.

Wie tegen het eind van de zomer, als het natuurlijk niet te gortdroog is, een rondje gaat fietsen, bijvoorbeeld rondom Winterswijk, maakt een goede kans gezoneeerde stekelzwammen te zien te krijgen in wegbermen onder eiken, tussen schrale begroeiing en soms in de taluds van langs de weg gegraven greppels.

Ze zijn nog steeds zeldzaam, maar mijn voorspelling is dat ze zo algemeen aan het worden zijn dat ze van de volgende Rode Lijst verdwenen zullen zijn.

Tekst en foto's: N.J. Dam, Nederlandse Mycologische Vereniging