Jaaroverzicht 2010

In 2010 verzamelde De Natuurkalender samen met tientallen organisaties en duizenden vrijwilligers en scholieren veel informatie over de ontwikkelingen in de natuur in relatie tot het weer. Dit verslag geeft een overzicht van de resultaten.

Winter

De koudste winter sinds 1996 had een duidelijk effect op de ontwikkeling van planten en dieren. Sneeuwklokje, hazelaar, zwarte els en gele kornoelje bloeiden gemiddeld een week later dan de normale situatie, waarvoor we ter vergelijking de jaren veertig tot en met zestig van de vorige eeuw hebben gebruikt. Dit hadden we sinds de start van De Natuurkalender in 2001 nog niet meegemaakt. De roffel van de grote bonte specht was een paar dagen vroeger dan het gemiddelde van de afgelopen negen jaar, maar het moment van de eerste vinkenslag verschilde niet met voorgaande jaren. De zanglijster was duidelijk aan de late kant. Er werden net als in 2009 maar een paar vlinders doorgegeven in januari en februari. Een groot contrast met de vele tientallen meldingen in de extreem warme jaren 2007 en 2008. Zodra de maximumtemperatuur boven de vijf graden kwam, werden er enkele bruine kikkers, kleine watersalamanders en padden gezien. De aantallen bleven echter laag.

Lente

Net als de winter was de lente de koudste in 15 jaar. Dit kwam vooral door de koude meimaand. Maart en april waren namelijk warmer dan normaal waardoor de vroege lentebloeiers de opgelopen ontwikkelingsachterstand na de koude winter snel in konden lopen. Maarts viooltje, bosanemoon en hondsdraf bloeiden alweer een week vroeger dan normaal. Door de koude mei bloeiden margriet, gouden regen en gele plomp op een normaal moment. De vlindersoorten lieten door het goede weer in maart en april een ontwikkeling zien die vergelijkbaar was met die van het gemiddelde van de voorgaande negen jaren. Alleen de kleine vuurvlinder was tien dagen later. Het verschijnen van amfibieën en het kikkerdril was net als bij de vlinders vergelijkbaar met het gemiddelde van de voorgaande jaren. Alleen de bruine kikker liep bijna een week achter. De ontwikkeling van de libellen is sinds het begin van de libellenmetingen in 2004 niet eerder zo laat geweest. De lage temperatuur in mei is hier de verklaring voor.

De vogels waren in 2010 weer net zo constant als de voorgaande jaren. Gemiddeld lieten ze zich niet eerder of later zien of horen dan het gemiddelde van de voorgaande negen jaren. Alleen de jongen van de fuut werden bijzonder laat gezien: ruim vijf weken later dan normaal. Mogelijk was de koude mei ook hier de oorzaak van.

Zomer

De zomer was warm. Vooral juli was zeer warm met een gemiddelde temperatuur die 2,5 graden hoger lag dan normaal. Het gevolg was dat de bloei van zomerplanten als boerenwormkruid, struikheide en moerasandoorn, en de vruchtrijping van gewone vlier en wilde lijsterbes tot bijna twee weken vroeger waren dan normaal. Door de koude mei liep de ontwikkeling wel een week achter op het gemiddelde van de voorgaande negen jaren.

Herfst

De herfst was aan de koude kant. Na een zeer warme start van oktober werd halverwege deze maand de eerste nachtvorst in De Bilt geregistreerd. Meer substantiële vorst vond pas vanaf eind november plaats. Bladverkleuring en bladval van bomen als beuk, eik en berk deden zich gemiddeld acht dagen later voor dan normaal. De timing van de herfst was daarmee vrijwel gelijk aan het gemiddelde van de voorgaande negen jaar.

Teken en Lyme

Net als voorgaande jaren vingen IVN vrijwilligers in 2010 op 15 vaste locaties maandelijks teken, en gaven Natuurkalenderwaarnemers hun tekenbeten door via de website. De gegevens gebruiken we voor het meerjarig onderzoek naar de verspreiding van teken, tekenbeten en Borrelia infecties (de bacterie die de ziekte van Lyme veroorzaakt). Dit onderzoek voeren De Natuurkalender en het Laboratorium voor Entomologie (insectenkunde) aan Wageningen University gezamenlijk uit.

Door het koude begin van het jaar kwam het tekenseizoen van 2010 wat traag op gang. Begin maart was het aantal doorgegeven tekenbeten nog maar een kwart van de hoeveelheid in de dezelfde periode de jaren ervoor. In juli zagen we de gebruikelijke piek in tekenbeten, hoewel de aantallen wel iets lager lijken dan in andere jaren. De uitgebreide analyses voor 2010 moeten nog gedaan worden.

Voorafgaand aan de Week van de Teek in het voorjaar publiceerden we onze resultaten uit 2009 op Natuurbericht.nl. In 2009 was het percentage met Borrelia besmette teken hoger dan in 2007 en 2008. Zowel in het voor- als najaar bleek gemiddeld achttien procent besmet te zijn. De meeste tekenbeten werden weer opgelopen in het bos en de tuin. Aan de lijst met mogelijke activiteiten waarbij mensen tekenbeten oplopen werd in 2009 de categorie ‘Spelen’ toegevoegd. Elf procent van de slachtoffers werd tijdens deze activiteit gebeten. Spelen nam hiermee een derde plaats in achter ‘Wandelen’ en ‘Tuinieren’ waarbij respectievelijk 34 en 18 procent van de tekenbeten werd opgelopen. Op 29 november 2010 promoveerde tekenonderzoeker Fedor Gassner aan Wageningen University op zijn proefschrift Tick Tactics. Het onderzoek dat hij hierin beschrijft is gedeeltelijk gebaseerd op de resultaten uit het Natuurkalender onderzoek. Fedor Gassner is nu werkzaam voor De Natuurkalender.

Eikenprocessierups

De Natuurkalender volgt de verspreiding van de eikenprocessierups nog steeds op de voet door middel van de waarnemingen via de website en de samenwerking met het biologische plaagbestrijdingbedrijf Biocontrole. Samen kwamen we in 2010 tot de volgende (vaak opmerkelijke) conclusies:

• Met het bereiken van Groningen heeft de eikenprocessierups in 2010 alle provincies van Nederland gekoloniseerd (10 augustus);
• De larve van de gaasvlieg eet jonge eikenprocessierupsen (25 april);
  Door de storm begin juli 2010 zijn nesten uit bomen gewaaid. Deze nesten zaten bomvol met brandharen die veel overlast kunnen veroorzaken bij mensen en (huis)dieren. Het verwijderen van de nesten blijkt dus erg belangrijk te zijn (16 juli);
• Eikenprocessierupsen kunnen bodemnesten maken als het te warm is. Ze zijn hierdoor minder eenvoudig op te sporen en te bestrijden (21 juli).
• Ook bleek dat de rupsen hun nesten kunnen verhuizen van de grond de boom in en andersom (29 augustus);
• In 2010 veroorzaakte de eikenprocessierups gedurende een lange periode overlast. We verwachten dat dit in 2011 weer zo zal zijn, aangezien er zelfs in oktober 2010 nog verse eikenprocessierupsnesten en –vlinders werden aangetroffen (29 juni, 22 augustus, 17 oktober).

Hooikoorts

In september 2010 verspreidde De Natuurkalender de oproep om waarnemingen van ambrosia te melden via de website. We deden deze oproep in het kader van een campagne van de nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit om de verdere verspreiding van de hooikoortsplant in Nederland te voorkomen. Meer dan 300 waarnemingen vanuit heel Nederland werden doorgegeven. Ruim tachtig procent hiervan werd gedaan in tuinen. In bijna 85 procent van de gevallen ging het om minder dan tien planten, vijf procent van de waarnemingen betrof meer dan honderd planten. Van half september tot begin oktober werden ambrosiapollen aangetroffen in de pollenvallen van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en het Elkerliek Ziekenhuis. De aantallen waren gelukkig zeer laag.

Samen met het LUMC en triptic (bureau voor online communicatie) hebben we in 2009 de website Allergieradar.nl gelanceerd. Hooikoortspatiënten geven hier dagelijks de mate van neus-, oog- en longklachten door. Met behulp hiervan geeft Allergieradar.nl een actueel overzicht van waar in Nederland welke hooikoortssymptomen voorkomen. De eerste analyses van de geregistreerde klachten laten zien dat er een nauw verband is met de gemeten pollenconcentraties. De resultaten bieden een scala aan mogelijkheden voor het verbeteren van de hooikoortsverwachting. We roepen hooikoortspatiënten op om ons te helpen de informatievoorziening naar patiënten en medici te verbeteren door hun hooikoortsklachten op de site te registreren. Op Allergieradar.nl toont een pollenplanner de lange termijn verwachting van de start en duur van het pollenseizoen van zes hooikoortsplanten.

Samen met AOC-Oost ontwikkelde De Natuurkalender drie leerarrangementen over de gezondheidsthema’s hooikoorts, teken en eikenprocessierups voor het MBO-groen onderwijs. De arrangementen zijn bedoeld als stageopdracht voor deelnemers uit het vierde jaar, maar kunnen met meer of minder begeleiding ook door lagere leerjaren of niveaus gebruikt worden. De arrangementen zijn tot stand gekomen in het kader van het RIGO Programma van het voormalige Ministerie van LNV.

In het voorjaar is het programma ‘Schoolbiologen’ van start gegaan; een uitbreiding op het bestaande GLOBE Natuurkalender educatieprogramma. In dit programma maken scholieren van basis- en voortgezet onderwijs rondom hun school momentopnames van de natuur. Hierbij bekijken ze hoe ver de ontwikkeling van planten en dieren op dat moment is. Vervolgens geven ze hun waarnemingen en foto’s door op www.schoolbiologen.nl. Via de website kunnen de scholieren hun eigen waarnemingen bekijken en vergelijken met waarnemingen van andere scholen of (eigen) waarnemingen in eerdere maanden of jaren. Op deze manier krijgen ze inzicht in de timing van de natuur, en hoe dit samen kan hangen met weer- en klimaatfactoren. De Natuurkalender gebruikt de waarnemingen voor haar onderzoek. Schoolbiologen is een samenwerking tussen De Natuurkalender, Wageningen University, IVN Consulentschap Drenthe, SME Advies (coördinator van het GLOBE programma), AOC Oost en triptic en is mede tot stand gekomen met financiering van het Ministerie van LNV in het kader van de Regeling Innovatief Groen Onderwijs.

Op Natuurbericht.nl publiceert De Natuurkalender samen met andere natuurorganisaties dagelijks actuele nieuwsberichten uit de natuur. Vanuit De Natuurkalender hebben we in 2010 bijna honderd berichten op Natuurbericht.nl gepubliceerd. U kunt zich op de site aanmelden voor een dagelijkse of wekelijkse emailnieuwsbrief. Hierin staat een beknopt overzicht van de verschenen berichten. Het Natuurkalender team vormt ook de eindredactie van de website.

Van 25 tot en met 28 mei 2011 organiseren we samen met vele andere organisaties een INSECTENexperience. Hiermee willen we het publiek, overheden, bedrijfsleven, natuurliefhebbers, groenbeheerders, wetenschappers en media op een fascinerende, inspirerende, veelzijdige en wonderlijke manier kennis laten maken met de wereld van insecten. Ga naar www.insectenexperience.nl voor meer informatie en registreer je tijdig voor de diverse activiteiten om er zeker van te zijn dat je deel kunt nemen.

De Natuurkalender bestaat in 2011 tien jaar! Tijdens de INSECTENexperience is er daarom op zaterdag 28 mei een speciale bijeenkomst voor de Natuurkalenderwaarnemers. De mensen achter De Natuurkalender presenteren de belangrijkste resultaten en achtergronden die we gezamenlijk in de afgelopen tien jaar Natuurkalender gerealiseerd hebben. Er is plaats voor zo’n tweehonderd mensen; u bent van harte welkom! Registreren kan via www.insectenexperience.nl.

Overzicht data 10 jaar Natuurkalender

Sinds de start van De Natuurkalender zijn meer dan 120.000 waarnemingen doorgegeven. De populairste soort was de citroenvlinder; hiervan werden de meeste waarnemingen doorgegeven. Speenkruid, tjiftjaf, gierzwaluw en witte paardenkastanje maken de top vijf compleet.

De afgelopen tien jaar waren klimatologisch zeer interessant. Er werd een groot aantal weerrecords gebroken. De gemiddelde jaartemperatuur lag 1,3 °C hoger dan in de jaren veertig tot en met zestig van de vorige eeuw, de periode die door De Natuurkalender wordt beschouwd als normaal omdat de temperatuur representatief was voor de vorige eeuw en we beschikken over fenologische waarnemingen van planten uit die periode.

Uit de waarnemingen blijkt overduidelijk dat het ritme van de meeste planten en dieren nauw samenhangt met de temperatuur. Door de hoge temperaturen in de afgelopen tien jaar was het groeiseizoen gemiddeld een maand langer dan normaal. In 2008 begon het groeiseizoen het vroegst. Vroege bloeiers als els en hazelaar bloeiden toen 31 dagen eerder dan normaal. Daartegenover stond 2010 waarin de koude start ervoor zorgde dat het groeiseizoen zelfs een week later begon dan vijftig jaar geleden.

De winter begon nog nooit zo laat als in 2006. Bladverkleuring en bladval van eiken en beuken begon gemiddeld twintig dagen later dan normaal. Ook in 2001 en 2005 duurde het lang voordat het blad van de bomen was.

Van vogels, vlinders, amfibieën, reptielen en libellen hebben we geen of weinig historische waarnemingen, maar tien jaar Natuurkalender geeft interessante informatie. Vlinders, libellen, amfibieën en planten laten eenzelfde variatie tussen de jaren zien, al zijn er grote verschillen tussen de temperatuurgevoeligheid van individuele soorten. Het aantal dagen verschil tussen het vroegste en laatste jaar is bij het icarusblauwtje bijvoorbeeld wel een maand en bij het groot dikkopje maar twee weken. Bij vogels is het moment waarop ze in het voorjaar aankomen, eieren gaan leggen of gaan zingen veel minder afhankelijk van de temperatuur. Vooral de vogels die overwinteren in Afrika zoals nachtegaal, tuinfluiter en gekraagde roodstaart kwamen de afgelopen tien jaar elk jaar vrijwel op dezelfde datum terug naar Nederland.

Op de website is per soort een overzicht te vinden van de resultaten over de afgelopen tien jaar. Het zijn nog voorlopige cijfers aangezien nog niet alle papieren waarnemingen geanalyseerd zijn.

Net als in voorgaande jaren hebben de resultaten van De Natuurkalender in 2010 tot veel media-aandacht geleid. We hebben bijgedragen aan of vormden stof voor meer dan 350 krantenartikelen, enkele tientallen tv- en radioprogramma’s en een groot aantal websites. Daarnaast wordt nieuws van de website Natuurbericht.nl steeds vaker overgenomen in de media. Hiermee hebben we miljoenen mensen over de ontwikkelingen in de natuur kunnen informeren. Naast de reguliere media gaan ook sociale media een steeds grotere rol spelen. Sinds 2010 zijn de nieuwsberichten ook te volgen via www.twitter.com/natuurkalender.

Financiers in 2010

WURKS (Wageningen UR), HIER klimaatprogramma / Nationale Postcode Loterij, Regeling Innovatief Groen Onderwijs, Ministerie van LNV, Siemens Diagnostics, Schering Plough.

Betrokken organisaties

Wageningen University & Research centre, Stichting voor Duurzame Ontwikkeling, VARA’s Vroege Vogels, SME Advies, De Vlinderstichting, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, Stichting RAVON, Stichting FLORON, Vogelbescherming Nederland, Leids Universitair Medisch Centrum, triptic, Biocontrole, IVN Consulentschap Drenthe, AOC Friesland, AOC Oost.

Planten

Vlinders

Libellen

Amfibieën

Vogels