Jaaroverzicht 2009

In 2009 verzamelde De Natuurkalender samen met tientallen organisaties en duizenden vrijwilligers veel informatie over de ontwikkelingen in de natuur in relatie tot het weer. Dit verslag geeft een overzicht van de resultaten.

In 2009 registreerden zich bijna 500 nieuwe waarnemers bij De Natuurkalender. Het totaal aantal waarnemers bedraagt nu ongeveer 7750. Via de website kwamen er ruim 15.000 waarnemingen binnen. Dit is iets meer dan vorig jaar toen de 15.000 net niet gehaald werd. We weten nog niet hoeveel waarnemingen er via de papieren formulieren zijn doorgegeven. Als u nog ingevulde formulieren thuis heeft liggen, wilt u deze dan naar ons opsturen? We ontvangen graag alle waarnemingen, ook al staan er maar een paar op een formulier. Ons adres vindt u aan het eind van dit jaaroverzicht.

De resultaten van de eerste analyses staan hieronder per seizoen aangegeven. Figuur 1 geeft een samenvatting van het aantal dagen afwijking in 2009 ten opzichte van de normaal. Voor planten is de normaal het gemiddelde over de jaren 1940 tot en met 1968; bij de andere groepen is, bij gebrek aan historische waarnemingen, 2006 als normaal genomen. De weersomstandigheden gedurende het begin van 2006 waren vergelijkbaar waren met die van midden vorige eeuw.

Winter

De winter van 2009 was koud, zeer zonnig en droog. Het was de koudste winter in twaalf jaar. Dit was vooral te danken aan december (2008) en januari: deze maanden waren respectievelijk het koudst sinds 1996 en 1997. Februari had een vrijwel normale temperatuur en hoeveelheid neerslag, en was somber.

Vergeleken met de afgelopen jaren kwam de natuur in 2009 maar langzaam op gang. Planten die de laatste jaren vaak al in januari en februari bloeiden, zoals gele kornoelje, klein hoefblad, speenkruid en maarts viooltje, zagen we dit jaar pas eind februari voor het eerst. Veel van deze winter- en vroege voorjaarsbloeiers bloeiden gemiddeld 27 dagen later dan in het extreem vroege 2008, maar toch nog elf dagen eerder dan 50 jaar geleden. De vroege vogels waren dit jaar gemiddeld drie dagen later dan normaal. Vlinders lieten zich in januari en februari nauwelijks zien en meldingen van amfibieën kwamen pas vanaf 20 februari op gang.

Lente

In tegenstelling tot de winter, was de lente van 2009 zeer zacht, zeer zonnig en gemiddeld over het land vrij droog. Het was de op één na zachtste lente in ruim een eeuw beginnend met een vrij zachte, zonnige en droge maart; gevolgd door een uitzonderlijk zachte, zeer zonnige en droge april; en eindigend met een warme, zonnige, maar vrij natte mei.

De natuur had de achterstand met 2008 in de loop van april ingelopen en sommige planten liepen vanaf eind april zelfs voor op het schema van 2008. Veel bomen en kruiden die normaal in april in bloei en blad komen, waren twee weken vroeger dan normaal. Door de koude winter bloeiden vroege fruitsoorten zoals de pruim tien dagen later dan in 2008, terwijl de latere soorten, zoals de appel, door het zachte voorjaar juist 8 dagen eerder waren. Hierdoor vond er een grotere overlap in bloeiperiode plaats dan normaal het geval is. Met de extreem hoge temperaturen in april was de bloei uitbundig maar kort.

Vlinders waren ook twee tot tweeënhalve week vroeger dan normaal. Diverse soorten, waaronder het oranjetipje en de eikenprocessierups, profiteerden van de gunstige weersomstandigheden. De amfibieën lieten weer een ander beeld zien. Zij waren in maart nog twaalf dagen vroeger dan normaal, maar door de droogte in maart en vooral april betrof de voorsprong in april nog maar zeven dagen.

Zomer

De zomer van 2009 was warm, zonnig en gemiddeld over het land vrij droog. Het was de negende warme zomer op rij. Juni, juli en augustus waren alle drie warm en zonnig. Juni en augustus waren vrij droog, terwijl juli juist aan de natte kant was.

Door het aanhoudende warme weer behield de natuur ook in de zomer haar voorsprong: gemiddeld bloeiden zomerbloeiers als grote kattenstaart, grote wederik, sint janskruid en bosandoorn veertien dagen vroeger dan normaal en weken nauwelijks af van 2008. Net als in voorgaande jaren waren de eerste vlierbessen dit jaar eind juli al rijp. Dit is ruim een maand vroeger dan normaal. Hiermee is de vlier dus van een nazomer/herfstbes, een echte zomervrucht geworden.

De twee libellensoorten die normaal gemiddeld voor het eerst in juni gezien worden, de gewone oeverlibel en de weidebeekjuffer, waren in 2009 respectievelijk 17 en 26 dagen eerder actief.

Herfst

De herfst van 2009 was zeer zacht, vrij zonnig en had een normale hoeveelheid neerslag. In ruim een eeuw waren alleen de herfsten van 2005 en 2006 nog zachter. September was vrij warm, zonnig en droog; oktober was vrij zacht en had een normale hoeveelheid neerslag en zonneschijn. November was de op één na zachtste in drie eeuwen: deze maand was naast zeer zacht ook nat en kende een normale hoeveelheid zon.

Door de vroege start van het voorjaar en de warme zomer waren de vruchten van struiken en bomen gemiddeld 23 dagen eerder rijp dan normaal. De bladverkleuring kwam in 2009 echter iets aan de late kant op gang: begin oktober lag de natuur nog zo’n anderhalve week achter op schema. Na twee dagen lichte nachtvorst op 14 en 15 oktober werd de bladverkleuring sterk in gang gezet. De gemiddelde bladverkleuring en bladval vond toch gemiddeld nog elf dagen later dan normaal plaats. De start van de herfst was echter nog twee weken eerder dan in de zeer late jaren 2005 en 2006. Door het zachte weer waren de herfstkleuren in 2009 zeer intens en door de afwezigheid van harde wind en vorst bleven relatief veel verkleurde bladeren tegelijkertijd aan de boom hangen.

De extreem warme november had ook een overweldigend effect op de natuur. Veel amfibieën, zoals de vroedmeesterpad, waren eind november nog niet in winterslaap gegaan. Vuursalamanders waren actiever dan ooit en sommige bruine kikkermannen knorden al in november, terwijl dit normaal pas in maart gebeurt. Het paddenstoelenseizoen was vruchtbaarder dan verwacht en vroege soorten als het eekhoorntjesbrood werden nog heel lang gezien. Door het bewolkte weer waren er weinig vlinders, maar de vlinders die er waren konden nog voedsel vinden, aangezien veel planten langer en op meer plaatsen dan normaal bloeiden.

De Natuurkalender richt zich op drie gezondheidsthema’s: teken en de ziekte van Lyme, de eikenprocessierups en hooikoorts.

Teken en Lyme

Samen met het Laboratorium voor Entomologie (insectenkunde) aan Wageningen Universiteit voert De Natuurkalender een meerjarig onderzoek uit naar de verspreiding van teken, tekenbeten en Borrelia infecties (de bacterie die de ziekte van Lyme veroorzaakt) in Nederland. Tijdens de jaarlijkse ‘Week van de Teek’ in het voorjaar brachten we onze resultaten van 2008 naar buiten. Onze belangrijkste vondsten waren dat het percentage met de Borrelia-bacterie besmette teken in de tweede helft van 2008 ruim 19 procent bedroeg: ongeveer twee keer zo veel als in de eerste helft van het jaar. De meeste tekenbeten werden in het weekend opgelopen, met name op zondagen, wanneer meer mensen de natuur intrekken of in de tuin zijn. De lage temperaturen in het eerste kwartaal van 2009 leidden tot dertig procent minder tekenbeten dan in het jaar ervoor. In de maanden mei, juni en juli werden veel meer teken gevangen dan in 2007 en 2008.

Eikenprocessierups

De eikenprocessierups trok in 2009 weer een stuk verder naar het noorden van Nederland. De karakteristieke nesten werden dit jaar voor het eerst in Drenthe en Friesland aangetroffen; vlinders zijn al noordelijker gesignaleerd. De Natuurkalender volgt de verspreiding van de rups nog steeds op de voet door middel van de waarnemingen via de website en de samenwerking met het biologische plaagbestrijdingsbedrijf Biocontrole.

Sinds april 2009 biedt De Natuurkalender gemeenten een nieuw hulpmiddel aan waarmee ze alle meldingen in hun beheergebied automatisch digitaal gerapporteerd krijgen en waarmee ze elke melding in detail kunnen bekijken in Google Maps. De gemeente kan vervolgens per waarneming aangeven of de melding klopt, of er beheer is uitgevoerd en welk type beheer dit is geweest. Gemeenten kunnen zich gratis aanmelden voor het gebruik van de functionaliteit door een email te sturen naar natuurkalender@wur.nl.

Hooikoorts

Op 13 mei 2009 lanceerde het nieuwe samenwerkingsverband van Wageningen Universiteit, Leids Universitair Medisch Centrum, triptic (bureau voor online communicatie), Buienradar en de farmaceut Schering-Plough de website www.allergieradar.nl. Met hulp van hooikoortspatiënten die de mate van neus-, oog- en longklachten doorgeven, geeft deze site een actueel overzicht van waar in Nederland welke hooikoortssymptomen voorkomen. Daarnaast toont een pollenplanner de langetermijnverwachting van de start en duur van het pollenseizoen van zes hooikoortsplanten. We roepen hooikoortspatiënten op om ons te helpen de informatievoorziening naar patiënten en medici te verbeteren door hun hooikoortsklachten op de site te registreren.

In september publiceerde De Natuurkalender het rapport: ‘Toekomstschets ambrosia’. Uit dit rapport blijkt dat ambrosia, een plant die zeer allergene pollen produceert, zich uitbreidt in Nederland. De pollenconcentraties zijn tot nu toe nog laag, maar 70% van het Nederlandse landoppervlak blijkt geschikt te zijn voor de vestiging van deze plant. Over 10 jaar komt Nederland bij vrijwel alle klimaatscenario’s in de risicozone terecht. Naar verwachting kan 10 tot 20% van de Nederlandse bevolking gezondheidsklachten ontwikkelen na blootstelling aan ambrosiapollen. De onderzoekers roepen het publiek op om vindplaatsen door te geven aan De Natuurkalender.

Globe Natuurkalendermodule

In 2009 is de Natuurkalender lesmodule, die ontwikkeld is in het kader van het GLOBE programma, vernieuwd. Met behulp van deze module leren basis- en middelbare schoolleerlingen over de effecten van klimaatverandering op natuur. Ze moeten ook zelf waarnemingen doorgeven. De module is verkrijgbaar via SME advies.

Ganzenmodule en groenbeheer

De Natuurkalender heeft samen met medewerkers en docenten van AOC Friesland een lesmodule over ganzentrek ontwikkeld voor het VMBO-Groen onderwijs. Hierin staat de jaarlijkse trektocht van ganzen vanuit Nederland naar hun broedgebieden in Siberië centraal. In 2009 is deze module voor het eerst in gebruik genomen op een aantal scholen in Friesland. In samenwerking met AOC Oost is een begin gemaakt met de ontwikkeling van lesprogramma’s voor MBO-Groen scholieren op het gebied van bos, landschap en natuurbeheer.

In 2009 werkte De Natuurkalender samen met IVN Nederland en Stichting Kinderboerderijen Nederland aan het project ‘Kijk! Nieuwe buren in de natuur’. In het project zijn klimaatbomen gemaakt waaraan vogelhuisjes hangen met daarin gratis ansichtkaarten waarop planten en dieren staan afgebeeld die in ons land als gevolg van klimaatverandering verdwijnen of verschijnen. Deze bomen staan op tientallen locaties in het land. Het project maakte deel uit van het HIER Klimaatprogramma, een landelijk programma waarbij meer dan veertig goede doelenorganisaties betrokken zijn. Het doel is om bij zoveel mogelijk Nederlanders het bewustzijn aan te wakkeren dat er iets aan klimaatverandering gedaan kan worden. Namelijk: door hier en nu op kleine en grote schaal te beginnen met oorzaken en gevolgen aan te pakken.

Het Natuurkalender team vormt de eindredactie van de website Natuurbericht.nl. Op deze site publiceren we samen met andere natuurorganisaties dagelijks actuele nieuwsberichten uit de natuur. Vanuit De Natuurkalender hebben we in 2009 meer dan 100 berichten op Natuurbericht.nl gepubliceerd. U kunt zich op de site aanmelden voor een dagelijkse of wekelijkse emailnieuwsbrief. Hierin staat een beknopt overzicht van de verschenen berichten.

Net als in voorgaande jaren hebben de resultaten van De Natuurkalender in 2009 tot veel media-aandacht geleid. In totaal hebben we bijgedragen aan meer dan 150 krantenartikelen, enkele tientallen tv- en radioprogramma’s en een groot aantal websites. Hiermee hebben we miljoenen mensen over de ontwikkelingen in de natuur kunnen informeren.

Financiers in 2009

WURKS (Wageningen UR), HIER klimaatprogramma / Nationale Postcode Loterij, Regeling Innovatief Groen Onderwijs, Ministerie van LNV, Team Invasieve Exoten, Siemens Diagnostics, Schering Plough.

Betrokken organisaties

Wageningen Universiteit en Researchcentrum, Stichting voor Duurzame Ontwikkeling, De Vlinderstichting, VARA’s Vroege Vogels, SME Advies, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, Stichting RAVON, Stichting FLORON, Vogelbescherming Nederland, Alterra Wageningen UR, IVN Nederland, Stichting Kinderboerderijen Nederland, Leids Universitair Medisch Centrum, triptic, Buienradar, Biocontrole, AOC Friesland, AOC Oost.

Planten

Vlinders

Libellen

Vogels

Amfibieën