Nieuwe heremietkreeft en anemoon in Oosterschelde: schoolvoorbeeld van symbiose

De heremietkreeft Pagurus prideaux heeft een opvallende samenlevingsvorm. Op het slakkenhuis waarmee deze kluizenaar zijn weke achterlijf beschermt, leeft de paarsroze gestippelde zeeanemoon Calliactis palliata. Beiden profiteren van elkaars aanwezigheid en worden doorgaans samen aangetroffen. Zie je de één, dan zie je bijna altijd ook de ander. Dit 'duo-prideaux' was nog nooit gevonden in de Nederlandse kustwateren. De weinige zeldzame vondsten komen van de visserij en onderzoek ver weg op de Noordzee. Op zaterdag 17 august 2024 werd het bijzondere tweetal onverwacht opgevist in de Oosterschelde.

Kor en Bot

Op zaterdag 17 augustus 2024 was de jaarlijkse vistocht van 'Kor en Bot' op de Oosterschelde. Aan boord van de ZZ10 waren Joop Verkuil en Marion Bilius. Vanwege de recent geconstateerde afname van kreeftachtigen en heremietkreeften letten zij speciaal op deze groep. Inderdaad werden erg weinig heremietkreeften aangetroffen. Tot hun verrassing was de eerste opgeviste heremietkreeft een soort die ze nog nooit in de Nederlandse kustwateren zagen: Pagurus prideaux, met op het slakkenhuis de zee-anemoon Calliactis palliata. Deze waarneming is nieuw en uniek voor de Oosterschelde.

Schoolvoorbeeld van symbiose

Bij biologie leer je steevast het woord symbiose. Dit Oudgriekse woord staat voor 'het samenleven van twee of meer verschillende soorten, waarbij er ten minste één voordeel van dit samenleven heeft'. Van de symbionten, de partners, noemt men de grootste de gastheer en de kleinere de gast(en). Vaak hebben beide voordeel: een 'wederzijds voordelige co-existentie', ook wel mutualisme genoemd. In dit geval wordt de heremiet beschermd door de netelkapsels in de neteldraden van de anemoon en profiteert de anemoon van de voedselresten van zijn gastheer. Er is zelfs gezien dat deze gastheer welbewust stukjes voedsel aan zijn gast serveert. Opvallend is dat de anemoon de lege schelp kan uitbreiden en vergroten met een hoornachtig materiaal dat de voet afscheidt. Zo hoeft een groeiende heremietkreeft minder vaak van schelp te wisselen.

Beschrijving heremietkreeft

Pagurus prideaux bewoont, net als andere heremietkreeften, een slakkenhuis waarmee hij zijn zachte achterlijf beschermt. Bij deze soort is de rechterschaar het grootst (het exemplaar op de leadfoto mist deze helaas). Bij sommige andere soorten is de linkerschaar de grootste (onder andere bij de Kleine heremietkreeft Diogenes pugilator). Het rugschild wordt tot veertien millimeter en is vrij breed. Op het schild staan bosjes korte borstels. De kleur is roodbruin met lichtere delen. De ogen staan op relatief korte steeltjes.

Beschrijving zeeanemoon

Calliactis palliata is geelbruin of oranje met paarsroze vlekken. De anemoon ligt breed uitgespreid over de schelp met de tentakels en de mondopening beneden. Zo profiteert hij optimaal van de voedselresten die de heremietkreeft morst.

Zeldzaam in de Noordzee

De verspreiding van Pagurus prideaux met zijn gast loopt grofweg vanaf Noorwegen tot de Azoren en het Middellandse Zeegebied. Er zijn weinig meldingen uit ons Noordzeegebied. De collectie van Naturalis bevat geen Nederlandse exemplaren. Van de visserij en uit onderzoek door onder andere het NIOZ zijn enkele vondsten bekend van de Klaverbank en de Doggersbank. Ad Aleman fotografeerde twee met de anemoon bezette wulken, opgevist aan de rand van de Nederlandse zone in januari 2023, ten westen van Goeree-Overvlakkee. Uit één was (vermoedelijk tijdens het opvissen) de heremietkreeft verdwenen. Hierover verscheen een artikel in Het Zeepaard, het tijdschrift van de Strandwerkgemeenschap. Een ander dier dat in 2018 enige tijd in de aquaria van Ecomare op Texel leefde, was opgevist buiten het Nederlandse Noordzeegebied.

Namen

Voor de nu gevonden soorten zijn meerdere Nederlandse namen in omloop. Zo kom je voor de heremiet zowel 'Anemoonheremietkreeft' als 'Bedekte heremietkreeft' tegen. Voor de anemoon zijn 'Mantelanemoon' (naar het Engelse 'cloaked anemone') en 'Symbiontische anemoon' in omloop. Wij zouden ook geen moeite hebben met andere kortere en/of pakkendere namen, bijvoorbeeld voor de anemoon 'Gevlekte gastanemoon'. De wetenschappelijke naam van de heremiet werd vroeger ook wel met een i geschreven (prideauxi), maar dit is onjuist. Een oudere genusnaam voor de anemoon is Adamsia. Ook Adamsia carciniopados werd tijdelijk gebruikt.

Meer informatie

• Het artikel 'Uit de diepere geulen van de Noordzee' van Ad Aleman, 2023. Het Zeepaard 83(2): 76-79.
• Artikel: 'Een bijzonder koppel', website Ecomare, 14 december 2018.
• Meer foto's van deze samenlevende soorten

Tekst: Rykel de Bruyne, Stichting ANEMOON; Mick Otten, KNNV Strandwerkgroep Waterweg-Noord / Stichting ANEMOON. Met dank aan Joop Verkuil en Marion Bilius voor de foto's en informatie over de Oosterscheldevangst, en Ad Aleman voor de foto's en informatie over de twee Noordzee-exemplaren.
Foto's: Ad Aleman (leadfoto: Pagurus prideaux met Calliactis palliata, opgevist ten westen van Goeree-Overflakkee in 2023. De rechterschaar ontbreekt); Joop Verkuil; Marion Bilius; Mick Otten