Kruipend moerasscherm vaart wel bij uitbreiding natuurgebied ’t Hurkske
FLORONKruipend moerasscherm (Helosciadium repens) is een kleine schermbloemige (Apiaceae) die zich door middel van kruipende stengels (uitlopers) kan uitbreiden. Vanwege haar geringe grootte is ze slecht bestand tegen (te veel) concurrentie, het is dus van belang dat omringende vegetatie niet te hoog en te dicht is. Ze stelt, mede om die reden, zeer specifieke eisen aan haar biotoop: matig voedselarme standplaatsen in lage, open (pionier)vegetaties in oeverzones en graslanden die bij voorkeur ’s winters tijdelijk ondiep onder water staan en ’s zomers droogvallen. Eerder onderzocht FLORON in samenwerking met diverse andere partijen welke beheermaatregelen nodig zijn om Kruipend moerasscherm duurzaam in stand te houden. Behoud van een lage vegetatie met open zode is cruciaal voor het voortbestaan van deze bijzondere plantensoort.
Natuurontwikkeling in ’t Hurkske
Noord-Brabant telt slechts enkele populaties van Kruipend moerasscherm. Een van de grotere groeiplaatsen bevindt zich in een watergang in het natuurgebied ’t Hurkske in gemeente Meierijstad. Ze werd hier in 2005 ontdekt na aanleg van een natuurvriendelijke oever, waarbij het talud werd afgegraven om een geleidelijke overgang van water naar land te creëren. Vermoedelijk heeft Kruipend moerasscherm in het verleden in het gebied gestaan en is de soort uit de nog aanwezige zaadbank gekiemd. Het is bekend dat zaden van Kruipend moerasscherm tientallen jaren kiemkrachtig kunnen blijven en kiemen wanneer gunstige omstandigheden zich voordoen. De aanwezigheid van Kruipend moerasscherm en Knoflookpad in ’t Hurkske was de aanleiding om de biodiversiteit in ’t Hurkske verder te versterken door de ontwikkeling van nieuwe natuur. In 2018 is een voormalig landbouwperceel met een oppervlakte van zo’n tien hectare aangekocht door gemeente Meierijstad met financiële steun van Groen Ontwikkelfonds Brabant. In 2022 is gestart met de daadwerkelijke omvorming tot geschikt habitat voor Kruipend moerasscherm en Knoflookpad, waarin zowel droge als natte delen zijn gerealiseerd. In een deel van het gebied is de voedselrijke toplaag afgegraven en zijn slenken aangelegd ten behoeve van Kruipend moerasscherm. Daarnaast zijn er poelen en een graanakker gerealiseerd voor de Knoflookpad. De poelen functioneren als voortplantingswater en in de zandige bodem van de graanakker kan de soort zich makkelijk ingraven ter bescherming tegen uitdroging en predatie. De graanakker wordt beheerd als een zogenaamde natuurakker met inheemse akkerflora. Hiervoor is zaad van akkersoorten ingebracht die hier vroeger voorkwamen. Het zaad van deze soorten is afkomstig van de laatste bekende (relict)populaties en kan niet meer op natuurlijke manier in deze akkers terecht komen. Op termijn wil de gemeente Meierijstad het beheer van de akkers uitbesteden aan kleinschalige lokale initiatieven, zodat de akkers op een biologische en mogelijke authentieke wijze beheerd worden en de akkerflora duurzaam in stand kan worden gehouden. Op deze wijze zal de akker, naast voedselproductie, niet alleen een belangrijke rol vervullen als leefgebied voor de Knoflookpad maar ook voor akkerflora en vele soorten insecten, vogels en zoogdieren.
Spontane vestiging vanuit zaadbank
Voor Kruipend moerasscherm bleek de herinrichting enkele maanden na aanleg al succesvol. In het afgegraven deel langs de slenken zijn in het eerste jaar tientallen jonge Kruipend moerasschermplanten opgedoken. In het tweede jaar ging het zelfs al om een paar honderd planten, waarvan de meeste al flinke pollen vormden. Het vermoeden dat een zaadbank nog in de bodem aanwezig zou zijn, werd bevestigd! Enkele exemplaren wisten zelfs in het eerste jaar al in bloei te komen en succesvol zaden te produceren. Niet alleen Kruipend moerasscherm profiteert van de maatregelen, ook andere vrij zeldzame plantensoorten als Reuzenpaardenstaart, Borstelbies en Moerashertshooi hebben zich hier na de inrichting gevestigd in de slenken en de aangrenzende watergang vanuit de oude zaadbank. Er is het eerste jaar na de inrichting ook maaisel afkomstig uit natte schraallanden uit de omgeving uitgestrooid. Vele karakteristieke soorten van natte schraallanden kunnen deze locatie namelijk niet vanzelf bereiken, omdat dit type vegetatie zeer lokaal en geïsoleerd voorkomt in Nederland.
De volgende stap
Van een aantal andere groeiplaatsen (onder andere in Noord-Brabant) weten we dat Kruipend moerasscherm zich vooral gedraagt als pionier en uiteindelijk weer verdwijnt vanwege het dichtgroeien van de standplaats. Behoud van open plekken en een lage, open vegetatie is daarom noodzakelijk. In andere gebieden wordt succes geboekt met de inzet van begrazing door koeien en paarden (pdf, 14,6 MB) gedurende het groeiseizoen. Zowel koeien als paarden begrazen niet alleen de (te) hoge vegetatie maar zorgen ook voor lokale verstoring van de bodem (trapsporen van hoeven), wat gunstig is voor de kieming en uitbreiding en dus de duurzame instandhouding van Kruipend moerasscherm. Een belangrijke volgende stap is het uitkienen van geschikt beheer om Kruipend moerasscherm voor langere tijd in ’t Hurkske in stand te houden. Maar de eerste ontwikkelingen zijn in ieder geval al zeer gunstig!
Uitbreiding van natuurgebied ’t Hurkske door herinrichting van het voormalige landbouwperceel is uitgevoerd door aannemersbedrijf Vissers Ploegmakers en is gefinancierd door gemeente Meierijstad en Groen Ontwikkelfonds Brabant. B-Ware, RAVON, FLORON, Natuurbalans-Limes Divergens en leden van de lokale afdeling van IVN (Veghel), zijn betrokken bij de ontwerp- en/of de beheerplannen van het gebied. Monitoring van Kruipend moerasscherm wordt uitgevoerd in het kader van het project ‘Vervolg instandhouding Kruipend moerasscherm in Noord-Brabant’, dat wordt gefinancierd door provincie Noord-Brabant.
Tekst: Stef van Walsum & Sascha van der Meer, FLORON, Peter Verbeek, Natuurbalans-Limes Divergens en Bas van der Aa, Gemeente Meierijstad
Foto’s: Stef van Walsum (leadfoto: Kruipend moerasscherm in bloei); Peter Verbeek; Vissers Ploegmakers